Skógar og votlendi

Skógar og votlendi eiga heilmargt sameiginlegt þegar vel er að gáð. Þau eru á meðal mikilvægustu vistkerfa jarðar. Það á ekkert síður við um Ísland en önnur lönd. Þessi vistkerfi tempra vatnsrennsli, draga úr hitasveiflum og minnka hættu á bæði flóðum og þurrkum. Að auki er votlendi undirstaða fjölbreytilegs lífríkis og varðveitir mikið magn næringarefna og kolefnis (Ólafur og Ása 2015). Trettin & Jurgensen (2002) segja að um 18% til 30% kolefnisforðans í efstu 100 cm jarðvegs á jörðinni sé geymdur í votlendi þótt það þeki ekki nema um 2% til 3% þurrlendis í heiminum. Að auki hefur votlendi og vötn mikið aðdráttarafl fyrir útivist.

Vatn og skógar, líka kjarrskógar, mynda vistkerfi sem fellur flestum vel í geð. Mynd: Sig.A.

Skóglendi þakti stóran hluta Íslands við landnám en er nú aðeins svipur hjá sjón þótt að vísu horfi til betri vegar. Skógar hafa fjölbreytilegt dýralíf og veita trausta vernd gegn jarðvegsrofi. Eins og votlendið eru þeir mikilvægir fyrir vatnsmiðlun og kolefnisbúskap heimsins. Skógar hafa mikið útivistargildi og eru eftirsóttir fyrir sumarhúsabyggðir. Endurheimt votlendis og birkiskóga hafa lengi verið á meðal yfirlýstra markmiða stjórnvalda (Ólafur og Ása 2015) og þegar þetta er ritað bendir margt til þess að endurheimtin muni aukast á næstu misserum samanber þessa frétt frá 18. apríl.

Úlfur Óskarsson (óbirt) hefur bent á að mörgum hættir til að líta á skóga og votlendi sem andstæður. Ef skógur vex upp of nálægt óraskaðri mýri telja margir að hún hljóti að þorna og hverfa. Þess vegna telja sumir að votlendi skuli vera án trjáa og helst skuli það beitt svo tré fáist ekki þrifist.

Vatnsuppspretta í hlíð ásamt dýjamosa. Á ögn þurrara landi, allt umhverfis votlendið, er birki. Tré og votlendi fara vel saman. Mynd: Sig.A.

Sennilega stafar ofangreint viðhorf fyrst og fremst af því að Íslendingar eru vanir skóglausu landi. Það er ekkert undarlegt, enda margir mannsaldrar síðan flestum skógum landsins var eytt. Fólk myndar gjarnan sterk tilfinningaleg bönd við þau svæði sem það þekkir. Einkum ef það telur þau vera náttúruleg og óröskuð (Úlfur, óbirt grein). Samt er það svo að nú er svo komið að skóglendi og kjarr á Íslandi þekur um 2% landsins en talið er að við landnám hafi villtir skógar þakið um 25% lands hið minnsta en sumar heimildir segja að þekjan hafi ef til vill verið nær 40%. Fer þetta eftir því hvaða forsendur vísindamenn gefa sér. Til að líf fái þrifist sem best í votlendi og ám er mikilvægt að vistkerfin búi yfir eins miklum stöðugleika og seiglu og unnt er. Skógar hjálpa til við að veita hvoru tveggja (Wohlleben 2016).

Horft yfir Hundatjörn í Naustaflóa. Skógarnir í Naustaborgum allt í kring. Myndin er úr þessari skýrslu um fuglalíf í flóanum. Fram kemur í lokaorðum skýrslunnar að Naustaflói sé gott dæmi um endurheimt votlendis og fuglalífið þar sé í góðu jafnvægi, þó alltaf séu örlitlar breytingar á milli ára. Mynd: Sverrir Thorstensen sem jafnframt er aðalhöfundur skýrslunnar.

Horft yfir fuglafriðlandið í Naustaborgum úr annarri átt í maí 2025. Til hægri sést í fuglaskoðunarhús. Mynd: Sig.A.

Votlendi

Vegna frjósemi, ásamt fjölbreytni lífríkis og hæfileika til að miðla næringu og vatni til annarra vistkerfa, telst votlendi vera meðal mikilvægustu vistkerfa jarðar, rétt eins og skógarnir. Að auki geymir votlendi gríðarlegt magn kolefnis (eins og skógar) en það losnar við framræslu eins og kunnugt er og eykur magn koltvísýrings (CO2) í andrúmslofti. Í ritinu Að lesa og lækna landið (Ólafur og Ása 2015) segir að losun CO2 úr mýrum á Íslandi sé af sömu stærðargráðu og öll losun iðnaðar á landinu. Að auki hefur framræsla neikvæð áhrif á vatnsmiðlun og fjölbreytni lífríkis en er mikilvæg vegna heyframleiðslu.

Horft yfir birkiskóg í Grýtubakkahreppi. Handan hans sér yfir votlendi og inn Eyjafjörð. Vel gróið land miðlar vatni og dregur úr hættu á þurrkum og flóðum. Mynd: Sig.A.

Votlendi hefur einnig verið ræst fram í þéttbýli vegna bygginga og gatnaframkvæmda. Víðast hvar er það þannig að það vatn sem fellur á malbikuð svæði á landinu er leitt í næsta holræsi. Það fær ekki einu sinni aðgang að vistkerfunum. Vegna þeirra neikvæðu umhverfisáhrifa sem framræsla veldur er mikilvægt að endurheimta votlendi sem víðast þar sem það er hægt og landið er ekki nýtt í annað. Það má vel gera samhliða skógrækt enda fara skógar og votlendi vel saman.

Melgresið horfir á Vaðlaskóg að spegla sig í Eyjafjarðará. Mynd: Sig.A.

Skógur hefur margskonar jákvæð áhrif á votlendi, m.a. á vatnsbúskap. Þótt heildaruppgufun sé að jafnaði meiri af skógi en af lágvöxnum gróðri, þá dregur skógurinn úr yfirborðsrennsli úrkomu- og leysingarvatns. Að auki eykur hann vatnsheldni landsins og jafnar út sveiflur (Úlfur, óbirt grein).

Við endum þennan kafla á því að benda á þessa grein. Þar kemur fram að almennt er frumframleiðsla í skógivöxnu votlendi miklu meiri en í skóglausu votlendi.

Mynd úr greininni Water, Wetlands and Forests. A Review of Ecological, Economic and Policy Linkages, sem vísað er í aftast í þessum kafla. Myndin sýnir hvernig vatn ferðast um skógivaxið votlendi. Það sem á myndinni kallast Evapotranspiration kallar Þorsteinn (2018) gnóttargufun í sinni bók. Gnóttargufun er bæði afgufun (vatn sem sest á laufblöð og greinar og gufar þaðan upp) og útgufun (í gegnum laufblöð í tengslum við ljóstillífun) frá gróðri ásamt beinni uppgufun úr jarðvegi, ám og vötnum. Vatn kemur í jarðveg með úrkomu (rainfall á myndinni). Hluti þess rennur á yfirborði í ár og læki. Vatn sígur í jarðveginn og niður í grunnvatn þegar hann mettast. Myndin er byggð á L.S. Hamilton (2008): Forests and Water. FAO Forestry Paper #155.

Vatnshagur

Í hinu ágæta riti Að lesa og lækna landið eftir þau hjónin Ólaf Arnalds og Ásu L. Aradóttur (2015) er þetta hugtak kynnt á bls. 60. Góð landnýting miðar að því að moldin geti miðlað úrkomu í hæfilegu magni til vistkerfisins í heild. Í ritinu erum við upplýst um að skerðing á þessum hæfileikum moldarinnar er eitt af alvarlegustu vandamálum sem steðjar að heimsbyggðinni.

Mynd úr hrossahólfi þar sem ekki er hugað að vatnshag. Myndin var tekin þann 30. júní 2018 í Eyjafirði. Mynd: Sig.A.

Því miður er það svo að illa gróið land á Íslandi hefur tapað þessum hæfileika eins og svo víða sést þegar ár verða rauðbrúnar í vatnavöxtum. Gríðarlegt yfirborðsrennsli er af jarðvegi auðna á vetrum sem veldur flóðum og slæmri nýtingu á vatni. Gróður, ekki síst skógargróður, getur lagað þetta ástand. Sá gróður þarf að ná yfir stór, samfelld svæði ef vel á að vera því athafnir sem spilla vatni á einum stað geta sem best valdið tjóni neðar á vatnasviði sömu vatnsfalla.

Gömul mynd af Eyrarteigsá í Skriðdal. Hún er mórauð dragá í stórrigningum og ber með sér dýrmæta mold sem inniheldur mikilvæg næringarefni og kolefni sem gróður hefur bundið í jarðvegi. Mynd: Sig.A.

Sums staðar í heiminum er bannað að brjóta land eða skerða gróður nálægt árbökkum eða skurðbökkum að viðlögðum sektum, enda getur slík meðferð haft áhrif langt út fyrir þau svæði sem brotin eru. Almennt má segja að landnotendur á Íslandi hafi ekki notið fræðslu á þessu sviði og sjást þess víða merki. Að sögn Ólafs og Ásu (2015) leggja nágrannaþjóðirnar mikla áherslu á að landnýting á borð við beit, akuryrkju, byggingaframkvæmdir og þéttbýlismyndun, hafi sem minnst áhrif á vatnsgæði og vatnshag.

Tvær myndir af sama vatnsfallinu úr ritinu Að lesa og lækna landið. Fyrri myndin sýnir læk sem rennur í gegnum beitarhólf. Þar hefur beit og traðk búfjár veikt mótstöðu ár- og lækjarbakka gegn rofi. Þarna er jarðvegur að tapast. Hægri myndin sýnir sama læk utan beitarhólfsins. Ekki eru nema 100 metrar á milli myndanna.

Hér eru mörk hólfs þar sem hrossum er beitt. Eins og sjá má er ekki gætt að vatnshag innan hólfsins en utan þess er skurðurinn eða lækurinn algróinn. Mynd: Sig.A.

Ár geta borið mold út á haf eins og hér má sjá. Eyjafjarðaráin litar Pollinn brúnan með því að taka með sér mold sem til varð þegar gróður batt kolefni í jarðvegi. Myndin tekin í júní árið 2021. Símamynd: Sig.A.

Skógar og mýrarjarðar

Við landnám voru birkiskógar og víðikjarr mun meira áberandi en nú er. Skóglendi er nú á dögum afar verðmætt og eftirsótt land til fjölbreytilegra nytja, svo sem til útvistar og fleira.

Reynslan sýnir að hvergi virðist birki þrífast betur en í mýrarjöðrum. Má meðal annars sjá það í Krossanesborgum norðan við Akureyri. Þar hafa orðið miklar breytingar á landi við það eitt að borgirnar voru friðaðar fyrir beit og gerðar að fólkvangi árið 2004. Mestar hafa breytingarnar orðið í mýrarjöðrum og hæfilega röku landi. Þar er framvindan hröðust.

Eftir friðun Krossanesborga norðan við Akureyri hefur landið gjörbreyst. Framvindan er lengst komin þar sem landið er hæfilega rakt. Birkið og víðirinn á myndinni er gróskumest á rökum svæðum í mýrarjöðrum. Í mýrinni á myndinni eru engin tré en smáplöntur má finna á þurra landinu í forgrunni. Þar er framvindan svo skammt á veg komin að birkið nær engum þroska. Það mun þó lagast með frekari gróðurframvindu. Mynd: Sig.A.

Gulvíðir hefur vaxið á Íslandi frá því fyrir landnám og í Krossanesborgum sést að hann getur náð góðum þroska í meiri bleytu en birkið. Til Íslands hafa borist fleiri víðitegundir og sumar þeirra þrífast prýðilega í mýrum og mýrarjöðrum. Má nefna selju og viðju sem dæmi. Erlendar flórubækur nefna það gjarnan að viðja og gulvíðir vaxi í mikilli bleytu, en ekki seljan. Reynslan hér á landi sýnir þó að seljur eiga það til að vaxa í töluverðri bleytu.

Hófsóley, Caltha palustris, vex í mýrum eins og viðurnefnið segir til um. Hún blómstrar snemma á vorin. Það er mjög heppilegt því annars getur allaufgaður gulvíðir skyggi ekki á blómin. Mynd: Sig.A.

Alaskaösp þykir harla gott að fá mikið að drekka en getur ekki vaxið í eins mikilli bleytu og margar víðitegundir.

Þótt þessar innfluttu tegundir af víðisætt, Salicaceae, geti vaxið í töluverðum raka þola þær ekki að vaxa í mjög blautum mýrum. Í þannig landi fá ræturnar ekki nægilegt súrefni þannig að plönturnar drepast.

Nálægt Bárðartjarnarseli í Grýtubakkahreppi er þessi fífumýri sem umkringd er birkikjarri. Sjálf er mýrin of blaut til að birkið fái þar þrifist. Saman miðla mýrin, skógurinn og jarðvegurinn vatni til vistkerfisins eftir þörfum. Mynd: Sig.A.

Að auki má nefna að fjalldrapi, sem er af sömu ættkvísl og birki, vex víða í mýrum. Hann myndar að vísu ekki tré en á það til að tímgast með birki. Afkomendurnir geta sem best vaxið í töluverðri bleytu. Að lokum skal það nefnt að til eru nokkrar elritegundir sem líkar ágætlega að vaxa í miklum raka. Rétt er þó að taka það fram að það á ekki við um allar elritegundir. Sumar þeirra vilja súrefnisríkan jarðraka eins og jafnan er við rennandi vatn en í dæmigerðum mýrum er það ekki þannig. Við munum koma aftur að þessu í næsta pistli okkar um vatn í skógarvistkerfum.

Skógur í mýrlendi í Eistlandi. Göngustígur úr plönkum er lagður yfir mýrina og þeir eru klæddir með neti til að þeir verði ekki of hálir. Til vinstri við myndina er vatn. Mynd: Helgi Guðmundsson.

Votlendi í skógum

Víða um heim má sjá fjölbreytt votlendi í skógum og að sjálfsögðu þekkist það einnig á Íslandi. Skógar og votlendi mynda saman landslagsheildir. Mýrar, vötn og tjarnir eru mikilvægir þættir í skógarvistkerfum, bæði á Íslandi og úti í hinum stóra heimi (Úlfur, óbirt grein).

Í nágrannalöndum okkar er lögð áhersla á að hafa trjágróður sem víðast á árbökkum og við vötn. Þessi mynd er frá einu af fjölmörgum vötnum Skotlands. Mynd: Sig.A.

Við ána Taff í Cardiff í Veils er trjágróður látinn verja árbakkana fyrir rofi. Þar má sjá allskonar tré og runna sem gleðja augað. Á þessari mynd er grasa- og almenningsgarðurinn Bute Park handan árinnar. Mynd: Sig.A.

Skógar geta haft mjög jákvæð áhrif á votlendi og saman geta skógar og votlendi haft jákvæð áhrif á vatnsbúskap stórra vistkerfa og dregið úr flóðum í vætutíð og miðlað vatni í þurrkatíð. Heildaruppgufun er að jafnaði meiri af hávöxnum gróðri en af lágvaxnari gróðri en á móti kemur að skógurinn dregur úr yfirborðsrennsli leysingarvatns og úrkomu. Saman auka skógar og votlendi vatnsheldni og jafna út sveiflur (Úlfur, óbirt grein).

Frosin tjörn í Kjarnaskógi sem er umvafin gróðri. Mynd: Sig.A.

Sama tjörn að sumri til. Mynd: Sig.A.

Við þetta má bæta að samkvæmt þessari grein frá árinu 2002 skilar mikið af kolefnisbindingu skóga í votlendi sér í lífrænan forða jarðvegsefna. Þannig getur skógur í og við votlendi aukið kolefnisbindingu, loftslagi jarðar til hagsbóta.

Skógur við Mógilsá í Kollafirði er fjölbreyttur og fallegur. Myndir: Sig.A.

Skógur, vatn og votlendi í Heiðmörk, friðlandi Reykvíkinga. Það er eitt vinsælasta útivistarsvæðið á öllu Stór-Hafnarfjarðarsvæðinu. Mynd: Auður Kjartansdóttir.

Tjarnir og uppsprettur í skógum

Hiti, vatnsmagn og aðrir umhverfisþættir eru mun stabílli í skógivöxnu landi en utan skóga. Trén skyggja að minnsta kosti á hluta vatnsyfirborðsins (fer eftir stærð vatnsflatarins) og dregur þar með úr hitasveiflum í vatninu þegar sólin vermir grund. Að auki dregur skógurinn úr vindi og þar með vindkælingu vatnsflatarins þegar það á við. Þetta bætist við temprun skógarins þegar kemur til stórrigninga eða langvarandi þurrkatíðar. Þannig milda skógar áhrif veðurfars á tjarnir í skógum.

Tjörn í Ásbyrgi sem er umkringd klettum og birkiskógi. Það verndar hana fyrir miklum sveiflum í veðri og það kann allt lífríkið að meta. Mynd: Sig.A.

Það er samt ekki svo að skógarnir nái að skyggja svo mikið á stórar tjarnir, ár og læki að ljóselskar plöntur, sem sérhæfðar eru til að vaxa á mörkum votlendis og þurrlendis, fái ekki þrifist. Aftur á móti er gott að hafa þetta í huga þegar valinn er gróður til að planta nálægt tjörnum. Lauftré draga úr því að vatnið hitni of mikið á sumrin, en á vorin, þegar enn er kalt þótt sólin sé farin að skína, eru lauftré að mestu lauflaus og þá hitnar vatnið fyrr en í dimmari barrskógum. Rétt er að nefna að þeir Gustavsson og Ingelög (1994) mæla með því að skógar á bökkum tjarna og stöðuvatna, einkum sunnan megin, séu grisjaðir til að vera ekki of þéttir. Þá á sólarljósið greiðari aðgang að vatninu.

Hófsóley, Caltha palustris, er vorblómstrandi íslensk jurt sem gjarnan vex í votlendi. Hún getur vel þrifist og blómstrað í röku landi eða á tjarnar- og lækjarbökkum í laufskógum, enda blómgast hún áður en lauftré laufgast að fullu. Mynd: Sig.A.

Þrjár myndir af innfluttum plöntum sem kunna best við sig í miklum raka. Fyrsta myndin sýnir blátt engjamunablóm, Myosotis scorpioides og gult apablóm, Erythranthe guttata. Báðar tegundirnar eru slæðingar sem best kunna við sig á lækjar- eða skurðbökkum. Á myndinni vaxa báðar tegundirnar við Hamarskotslæk í Hafnarfirði. Önnur myndin sýnir randagras, Phalaris arundinacea 'Picta', sem í erlendum bókum er sögð vaxa best í mýrum. Hér er það í Lystigarðinum á Akureyri. Þriðja myndin sýnir tjarnaíris, Iris pseudacorus, sem vel getur vaxið í grunnu vatni. Hér er hún í Grasagarðinum í Laugardal. Allar þessar plöntur geta skreytt votlendi í skógum en þær þurfa góða birtu til að blómgast. Þær geta allar vaxið í venjulegri garðamold á Íslandi. Það segir ef til vill eitthvað um úrkomumagnið hér á landi. Myndir: Sig.A.

Það sem sagt er hér að ofan um tjarnir á einnig við um lindarvatn. Í uppsprettum kemur upp grunnvatn sem oftast er að mestu einangrað frá yfirborðsvatni. Einangrunin leiðir til þess að það er að jafnaði svalt eins og allir vita sem þáð hafa sopa úr því. Uppsprettur í skóglendi eru betur einangraðar fyrir hitasveiflum umhverfisins en uppsprettur utan skóganna. Það er heppilegt fyrir það lífríki sem treystir á þessa vist (Wohllenben 2016). Þetta á jafnt við á Íslandi sem víðast í Evrópu. Á báðum stöðum eru smáar vatnalífverur, svo sem vatnabobbar og krabbadýr, sem lifað hafa af ísaldir. Alla tíð síðan hafa sumar af þessum lífverum valið sér svalt umhverfi. Í þessu sambandi má rifja upp að svalara vatn getur innihaldið mun meira súrefni en heitara vatn. Þess vegna getur of heitt vatn valdið þeim lífverum miklum vanda sem helst kjósa sér svalt umhverfi. Þetta er ástæða þess að sumir vatnabobbar á Íslandi (sem í eðli sínu eru svokallaðir lungnasniglar) þurfa að fara upp á yfirborðið til að anda nema ef vatnið er svalt og súrefnisríkt. Þá dugar þeim einskonar húðöndun (Helgi Hallgrímsson 1979, bls. 141). Það má líka nefna stærsta krabbadýr landsins, sem heitir skötuormur, Lepidurus arcticus. Hann er fyrst og fremst að finna á hálendinu frá um 350 m hæð og upp í 1000 m hæð yfir sjávarmáli, en hann er sjaldgæfur á láglendi (Helgi Hallgrímsson 1979). Þessi tvö dæmi sýna að sum íslensk vatnadýr þurfa svalt umhverfi til að þrífast. Slíkt umhverfi er hægt að skapa í þéttum skógum, ef vilji er fyrir hendi.

Í svona umhverfi virka skógarnir eins og stórir svampar. Þeir taka við miklu vatni og miðla því til umhverfisins. Í stað þess að vatnið skelli af fullum þunga á yfirborði tjarna og á misvel gróna bakka, þá lendir vatnið á laufi og greinum trjánna. Þaðan lekur það niður stofnana eða drýpur af greinunum. Það miðlar vatninu yfir lengri tíma og kemur í veg fyrir að vatnið gruggist eins og þegar vatn rennur í tjarnir af yfirborði. Þetta leiðir til stabílla og betra umhverfis fyrir flestar lífverur í vatni (Wohllenben 2016).

Tjarnargerði í Saurbæjarhreppi Eyjafirði. Fyrri myndin er handlituð mynd sem Sigfús Þorsteinsson tók einhvern tímann fyrir árið 1950. Sonur hans, Aðalsteinn Svanur Sigfússon, lánaði okkur myndina. Nú er þarna skógur sem myndar landslagsheild með vatninu. Þessi skógur verndar vatnið fyrir skyndiflóðum og bætir lífríki þess og eykur gildi landsins til útivistar. Seinni myndin var tekin árið 2020 af Sig.A.

Votlendi í erlendum (barr)skógum

Veðurfarslega má fullyrða að láglendi Íslands tilheyri barrskógabeltinu. Þetta má fullyrða þótt barrtré, önnur en einirunnar, hafi ekki náð að nema land á okkar ægi girta landi af sjálfsdáðum, eftir að ísa leysti. Því getur verið hollt að skoða vatnsbúskap í erlendum barrskógum og öðrum skógum sem líkjast geta þeim skógum sem munu vaxa upp á næstu árum og öldum á Íslandi.

Íslenskur skógur í Fnjóskadal. Mynd: Sig.A.

Í Óbirtri grein segir Úlfur Óskarsson frá því að mýrar, vötn og tjarnir séu mikilvægur hluti af barrskógum norðursins. Margar aðrar skógargerðir eru líka samofnar votlendi. Sum votlend svæði eru þakin skógi og Álfsól Lind Benjamínsdóttir (2024) sagði okkur frá því að í verklegum áfanga í hennar námi í Noregi hafi hún, ásamt öðrum nemendum og kennara, staðið við mýri með blöndu af birki og greni. Þar voru nemendur spurðir hvernig þeir stæðu að skógarhöggi á svæðinu. Í Noregi, segir Álfsól, er venjan sú að höggva allan skóg og planta upp á nýtt. Kallast það rjóðurfelling. Á þessu blauta svæði benti kennarinn nemendum á að ef allur skógurinn yrði höggvinn þá yrði landið of blautt til að trjáplönturnar sem eru þar nú myndu þrífast í því og svæðið yrði því trjálaust í framtíðinni. Hvernig ætli þessu hafi verið háttað á Íslandi áður en skógareyðing hófst?

Vatn í barrskógi. Myndin er fengin héðan.

Svipaðar hugleiðingar má lesa hjá Guy Shrubsole (2022) í bók hans The Lost Rainforest of Britain. Hann er þó alls ekki að tala um barrskóga, heldur skóga almennt. Þar kemur fram að fyrrum hafi að minnsta kosti 20 hlutar af hverjum 100 á Bretlandi verið vaxnir tempruðum regnskógum en nú séu innan við 1% eftir af þeim. Í 2. kafla bókarinnar segir hann frá horfnum skógum í suðvesturhluta Englands á svæði sem heitir Dartmoor. Seinni hluti orðsins; moor, merkir mýri. Dartmoor er það umhverfi sem sagan af Baskervillehundinum eftir Arthur Conan Doyle átti að gerast í. Shrubsole segir að fjölmörg örnefni, bæði á ensku og gelísku, á þessum slóðum bendi til fornra skóga sem nú eru horfnir. Í þeirra stað eru komnar víðáttumiklar mýrar og á milli þeirra eru ásar og þurrara land þar sem hann telur að skógar geti sprottið upp ef sauðfjárbeit á svæðinu yrði aflögð. Hann tekur fram að ekki sé hægt að kenna sauðkindinni um að skógarnir séu horfnir og vaxi ekki upp aftur, heldur landeigendum sem beiti fé sínu á landið.

Mynd úr finnska sjónvarpsþættinum Hundrað ára hetjur eða Sadan vouden sankarit sem sýndur var í Sjónvarpinu þann 18. nóvember 2024. Sjá má hvernig lauftré vaxa við bakka árinnar en barrskógarnir vaxa þar sem er örlítið þurrara. Gott er að taka mið af þessu við skipulagningu skóga.

Í barrskógum og víðar er algengt að ljóselskar tegundir eins og birki og lerki, sem annars eiga erfitt uppdráttar undir þekju barrtrjánna, vaxi í mýrum eða jöðrum þeirra. Þar fá þær nægt sólarljós, þótt mýrar séu ekki endilega kjörlendi þeirra. Algengara er þó að votlendistrén séu vel aðlöguð votum jarðvegi. Dæmi um slíka tegund á norðurslóðum er svartelri, Alnus glutinosa, sem stundum er nefnt rauðelri. Sú tegund þrífst vel hérlendis. Enn er þó ekki mikil reynsla af ræktun hennar í blautum mýrum á Íslandi (Úlfur, óbirt grein). Vel má vera að hér sé jarðvegur í mýrum of kaldur fyrir þessa tegund. Lauftré er einnig algengt að finna á bökkum vatnsfalla og tjarna, enda er þar að jafnaði rakari jarðveg að finna en fjær bökkunum.

Skógarþekja mýra er mest á svæðum þar sem jarðvegsyfirborðið nær eitthvað að þorna hluta sumars. Þetta á meðal annars við um þau mýrarsvæði sem eru þakin barr- og laufskógi og hér á landi á þetta líklega við um birkiskóga í og við mýrar. Í enn meiri bleytu geta sérhæfðar trjátegundir þrifist (Úlfur, óbirt grein).

Alnus glutinosa, sem á íslensku hefur ýmist verið nefndur svartölur eða rauðölur, getur vaxið í mikilli bleytu eins og hér má sjá í Þýskalandi. Tegundin vex vel á Íslandi en lítil reynsla er af henni í svona mikilli bleytu hér á landi. Vel má vera að hér sé jarðvegskuldi of mikill til tegundin þrífist á svona stöðum. Myndina fengum við af vef Wikipediu.

Sænskar ráðleggingar

Árið 1994 var gefin út bók um skógrækt í menningarlandslagi í Svíþjóð sem heitir Det Nya Landskapet. Það er ef til vill ekki svo nýtt lengur, en það var nýtt fyrir rúmum tveimur áratugum. Þar segir á bls. 299 að réttast sé að planta skógi við allar tjarnir og vötn sem liggja að ræktarlandi. Helst ætti þetta skógarbelti ekki að vera minna en 10 metrar á breidd. Svona „verndarbelti“ geta komið í veg fyrir að áburðarefni berist í vötnin sem leitt geta til ofauðgunar næringarefna. Að auki, segja Svíarnir, geta svona belti stórbætt skilyrði fyrir fjölbreytta flóru og fánu (Gustavsson & Ingelög 1994). Samkvæmt sömu heimild geta svona skógar, sem eiga að innihalda bæði tré og runna, einnig stuðlað að betri afkomu jarðræktarlanda sem liggja nærri vötnum því skógar við vötn auðga og bæta allt lífríkið.

Svíarnir leggja áherslu á að svona skógar eigi ekki að vera of þéttir. Einkum ef um lítil vötn er að ræða. Þá geti skógarnir varpað of miklum skugga á vatnið. Á bls. 304 og áfram fjalla þeir sænsku um skóga við votlendi og vötn. Þeir leggja á það mikla áherslu að skógar vaxi á svona svæðum til að viðhalda þeirri frjósemi sem þeim eru eðlislæg. Þeir segja að það að fjarlægja skóg af svona svæðum sé það sama og að fjarlægja næringu. Við slíkar aðstæður getur verið gott að hafa skógana ekki of þétta, rétt eins og við vötn sem liggja að ræktarlandi. Sérstaklega á það við um suðurendann á vötnunum. Öðru máli gegni um mýrar. Skógar við mýrar mega gjarnan vera þéttir að mati bókarhöfunda (Gustavsson & Ingelög 1994).

Mynd úr bók Gustavsson & Ingelög frá 1994 af sænskri mýri með fjölbreyttum skógi í jöðrunum. Í mýrinni sjálfri má sjá uppvaxandi runna.

Votlendir skógar í hlýrra loftslagi

Á svölum svæðum í norðrinu eru vissulega til tré sem þola að vaxa í töluverðri bleytu. Sunnar á hnettinum er það þó miklu algengara og þar geta sumar tegundir vaxið í mun meiri bleytu en á kaldari svæðum. Hluti skýringarinnar kann að liggja í því að eftirspurn plantna eftir vatni er háð hitastigi. Plöntur virðast háðar því að jarðvegshiti við þessi skilyrði sé nægur og þess vegna eru þær algengastar í hlýju loftslagi. Þannig getur þetta tengst lífefnafræðilegri og lífeðlisfræðilegri aðlögun plantna. Svo kann þessi þróun að tengjast því að líffélagið allt er almennt fjölbreyttara í heitum og rökum vistkerfum. Þá getur myndast þrýstingur til að nýta vist sem er ekki eins þéttsetin.

Á Íslandi eru nokkrar tegundir sem þola að vaxa í nokkuð blautum jarðvegi eins og áður greinir. Sumar þeirra fresta laufgun þar til vatn fer að sjatna og jarðvegur að hlýna. Það gerir til dæmis þessi gulvíðir. Við segjum nánar frá því síðar í öðrum pistli. Mynd: Sig.A.

Gott dæmi um skógartré sem vaxa í mikilli bleytu er að finna í leiruviðarskógum. Um þá höfum við fjallað í sérstökum pistli. Leiruviðarskógar þurfa ekki bara að vaxa í bleytu, heldur í söltu vatni í sendnum og leirugum sjávarfjörum í hitabeltinu. Einnig má nefna ýmisskonar fenja- og mýraskóga sem vaxa við ár, vötn og ósasvæði í heitu og tempruðu loftslagi (Úlfur, óbirt grein). Við höfum ekki fjallað sérstaklega um þessar gerðir skóga, en við höfum sagt frá sumum þessara trjáa. Má þar nefna fornrauðvið og fenjavið. Forfeður og -mæður þeirra trjáa uxu á Íslandi þegar hér var umtalsvert hlýrra en nú er.

Mynd úr þessari grein. Í greininni segir að myndin sé frá Xixi National Wetland Park í Kína. Okkur þykir ólíklegt að garðurinn beri enskt heiti. Myndina tók Alan Ye.

Þakkir

Sérstakar þakkir fær Úlfur Óskarsson fyrir að lána okkur grein sem hann hafði skrifað um efnið en ekki birt. Hún er grunnurinn að þessum pistli. Við viljum einnig þakka öllum öðrum sem veittu okkur upplýsingar og lánuðu okkur myndir. Auðvitað fær Guðríði Gyðu Eyjólfsdóttur þakkir fyrir vandaðan yfirlestur en mikilvægast er að þakka lesendum fyrir að hvetja okkur til dáða í pistlaskrifum. Takk öll.

Við endum þennan pistil á þessum myndum sem teknar eru við Mývatn. Myndir: Sig.A.

Helstu heimildir og frekari lestur

Álfsól Lind Benjamínsdóttir (2024): Upplýsingar í gegnum samskiptamiðla í desember 2024.

Roland Gustavsson & Torleif Ingelög (1994): Det Nya Landskapet. Kunskaper och Naturvård, Skogsodling och Planering í Kulturbygd. Skogsstyrelsen, Jönköping, Svíþjóð.

Helgi Hallgrímsson (1979): Veröldin í vatninu. Handbók um vatnalíf á Íslandi. Bókagerðin Askur, Reykjavík.

Ólafur Arnalds og Ása L. Aradóttir (2015): Að lesa og lækna landið. Bók um ástand lands og vistheimt. Útgefendur: Landvernd, Landgræðsla ríkisins og Landbúnaðarháskóli Íslands. Sjá: https://www.moldin.net/uploads/3/9/3/3/39332633/ad_lesa_og_l%C3%A6kna_landi.pdf

Guy Shrubsole (2022): The Lost Rainforests of Britain. William Collins. An imprint of HarperCollinsPublishers. London SE1

Carl Trettin & M.F. Jurgensen (2002): Carbon Cycling in Wetland Forest Soils. Í: Research Gate. Sjá: https://www.researchgate.net/publication/329530676_Carbon_Cycling_in_Wetland_Forest_Soils.

Úlfur Óskarsson (án ártals): Geta skógar og votlendi þrifist saman? Óbirt grein.

Peter Wohllenben (2016): The Hidden Life of Trees. What They Feel, How they Communicate. 18. kafli. David Suzuku Institute. Greystone Books. Vancouver, BC, Canada.

Þorsteinn Guðmundsson (2018): Jarðvegur - Myndun, vist og nýting. Háskólaútgáfan, Reykjavík.