Blágreni

Í eina tólf áratugi hefur blágreni, Picea engelmannii Parry ex Engelm., verið ræktað á Íslandi. Það hentar vel í blandaða útivistarskóga, getur verið ljómandi gott jólatré og sómir sér einstaklega vel í stórum görðum. Það vex fremur hægt en er þétt og fallegt. Flutt hafa verið inn fjölmörg kvæmi og er töluverður munur á sumum þeirra hvað vöxt, þrif og barrlit áhrærir. Tréð er mun minna ræktað til viðarframleiðslu en stórvaxnari grenitegundir en þó þekkjast þess dæmi, enda myndar það þéttan og góðan við.

Það er löngu orðið tímabært að skenkja þessari snotru tegund nokkra þanka. Umfjölluninni verður skipt í tvo hluta. Í þeim fyrri, sem þú, lesandi góður, hefur nú fyrir framan þig, er fjallað almennt um tegundina. Í þeim síðari skoðum við sérstaklega ræktun blágrenis á Íslandi. Það er samt ekki svo að við sneiðum hjá blágreni á Íslandi í þessum pistli, enda engin ástæða til. Þannig eru flestar myndirnar í þessum pistli teknar á Íslandi og við mátum upplýsingar um tréð í útlöndum við notkun tegundarinnar Íslandi.

Blágreni á Kiðafelli í Kjós. Mynd: Björn Hjaltason.

Lýsing

Það sem helst einkennir blágreni eru hinir bláu tónar á barrinu. Mest eru þeir áberandi á ungum sprotum þegar vöxtur er í fullum gangi fyrri part sumars. Svo dregur úr honum en hann er þó til staðar yfir allt árið á sumum kvæmum en er miklu minna áberandi á vetrum. Blái liturinn stafar af vaxhúð sem myndast á nýjum sprotum þegar þeir eru hvað viðkvæmastir. Smám saman veðrast hún af trénu og því eru eldri nálar mun grænni en ungar nálar. Það er eðli blágrenis, eins og annarra grenitrjáa, að vaxa upp sem einstofna, beinvaxin tré. Krónan á blágreni er að jafnaði fremur mjó og keilulaga (Pétur 2003) en á því eru undantekningar.

Við skiptum frekari lýsingu í nokkra kafla.

Röð blágrenitrjáa á Reykjum í Ölfusi sem líklega var gróðursett á 9. áratug síðustu aldar. Mynd: Úlfur Óskarsson.

Hæð

Blágreni telst ekki meðal stórvöxnustu grenitegunda en getur orðið stórt engu að síður. Það myndar tré sem getur orðið nálægt 50 m á hæð í heimkynnum sínum, en við og ofan skógarmarka myndar það lágvaxna runna. Hæsta mælda tré er 47,6 m hátt ef marka má Eckenwalder (2009) en aðrar heimildir segja frá því að á bestu stöðum geti trén náð allt að 60 m hæð. Sá sem þetta ritar dregur það í efa. Miklu líklegra er að Eckenwalder, sem gárungarnir nefna herra Eikarskóg, hafi rétt fyrir sér en auðvitað getur verið að til séu hærri tré en þau sem mæld hafa verið.

Blágreni er stórvaxnasta fjallatréð í Norður-Ameríku segir Sigurður Blöndal í grein frá árinu 2006. Vissulega eru til hærri tré í Norður-Ameríku en þau vaxa nær ströndinni þar sem úrkoma er meiri. Algeng yfirhæð, samkvæmt Sigurði (2006) er 14-40 m. Það er í samræmi við flestar aðrar heimildir. Rétt er að nefna að yfirhæð er hæð ríkjandi trjáa. Hún á að tákna meðalhæð 100 sverustu trjánna (mælt í brjósthæð) á hverjum hektara lands en oftast er látið duga að mæla hæðina á sverasta trénu á 100 m2 mælifleti. Hér á landi má búast við að blágreni geti náð um 25 metra hæð, samkvæmt vef Skógræktarinnar, sem nú er hluti af nýrri stofnun sem ber heitið Land og skógur. Sama segir Pétur Halldórsson (2003) í vandaðri grein á netinu. Nú þegar hafa að minnsta kosti tvö tré á Hallormsstað náð þeirri hæð en að vísu brotnaði ofan af öðru þeirra svo nú vitum við bara um eitt tré sem er 25 metra hátt á Íslandi. Við segjum nánar frá því í næsta blágrenipistli okkar, en hæsta, þekkta blágrenið er núna 25,4 m á hæð. Mælinguna gerði Þór Þorfinnsson, skógarvörður á Hallormsstað, þann 9. janúar 2025 (Þór 2025).

Blágreni í Mörkinni á Hallormsstað er komið yfir 20 metra hæð og tvö þeirra hafa náð 25 m hæð. Mynd og upplýsingar: Þór Þorfinnsson.

Stofn

Stofninn á eldri trjám getur orðið allt að 2 m í þvermál eða jafnvel enn breiðari. Hæsta, mælda tréð sem Eckenwalder (2009) segir frá er með stofnþvermál upp á 2,1 m en til eru tré sem hafa allt að 2,5 metra stofnþvermál samkvæmt sumum heimildum.

Hér á landi vitum við um tré sem eru með yfir 60 cm stofnþvermál í brjósthæð (Þór 2025). Það er eitt af fyrstu blágrenitrjánum sem plantað var á Íslandi.

Tré, sem gengur undir nafninu Drottningin, vex í Mörkinni á Hallormsstað og hefur gert það í 120 ár. Það er 25,4 m á hæð. Hér er horft upp eftir stofni þess sem er 61,2 cm í þvermál í brjósthæð. Börkurinn verður flögóttur með aldrinum. Nánar verður sagt frá þessu tré í næsta blágrenipistli okkar. Mynd og upplýsingar: Þór Þorfinnsson.

Króna

Tré, sem eru vel aðlöguð snjóþyngslum, hafa gjarnan mjóslegnari krónu en tré sem ættuð eru frá snjóléttari svæðum. Þar sem blágreni er háfjallatré er það einmitt vel aðlagað snjóþyngslum. Því er krónan oftast mjóslegin og keilulaga en á það til að fletjast út í toppinn á eldri trjám (Eckenwalder 2009). Aftur á móti er það svo að blágreni vex á nokkuð stóru svæði. Því eru trén hreint ekki alltaf eins. Baldur Þorsteinsson (1990) segir að krónan geti verið mjög breytileg að lögun. Hún getur verið mjó og súlulaga en einnig breið og keilulaga. Oft er hún einhvers konar blanda af þessu, segir Baldur.

Blágreni getur verið nokkuð fjölbreytt í útliti eins og hér má sjá. Mynd: Valur Þór Norðdahl.

Rétt er að halda því til haga að þótt grannvaxin tré geti staðið af sér snjóþyngsli kann að vera að svona þróun hafi átt sér aðrar forsendur sem lagst hafa á sömu sveif. Hún er sú að þessi vöxtur kann að vera aðlögun að sólarljósi sem lendir á trjágreinum frá lágu horni. Samkvæmt þeirri tillögu eiga mjóslegin tré auðveldara með að nýta sólarljósið en breið tré (Farjon 2008). Ef til vill skipta báðir þessir þættir máli í þróuninni.

Þrjátíu og eins árs gamalt blágreni úr ræktun Bergsveins Þórssonar er með mjóa, þétta og fallega krónu eins og sjá má. Kvæmi: Rio Grande. Mynd: Helgi Þórsson.

Greinar og barrnálar

Greinarnar eru hárlausar og árssprotar ljósbrúnir eða nánast gulir. Ungir sprotar eru greinilega kirtilhærðir.

Nálar eru gulgrænar til blágrænar með vaxhúð og eru nálarnar þéttastar á efri hlið sprotanna. Þær verða um 1,5 - 3 cm langar en stundum má sjá allt að 5 cm langar nálar. Svo langar verða þær tæplega á Íslandi. Þær eru oftast beinar út frá sprotum eða beinast aðeins fram og eru ekki mjög stingandi miðað við sumar aðrar grenitegundir. Nálarnar eru ferstrendar í laginu eða með tígullaga þversnið en ekki flatar eins og á sitkagreni. Það gerir það að verkum að auðvelt er að rúlla einni og einni barrnál milli fingranna, en það er erfiðara ef nálarnar eru flatar. Má nota þetta atriði ef vafi leikur á hvort greni er sitkagreni eða blágreni. Nálarnar eru oftast með tvær eða þrjár rákir með loftaugum á báðum hliðum.

Brumin eru 3-6 mm löng. Oftast er miðbrumið lengra og miðar hærri talan við það.

Árssproti á blágreni. Mynd: Björn Hjaltason.

Könglar

Eins og önnur grenitré er það þannig með blágreni að það myndar bæði karlkyns og kvenkyns æxlunarfæri.

Karlkönglar (sem við stundum köllum blóm) verða 10-15 mm langir og rauðir á litinn. Þegar þeir hafa gegnt hlutverki sínu á vorin, sem er að mynda heil ókjör af frjói, þá falla þeir af.

Ungar kvenkyns kynhirslur eða kvenkyns könglar eru mikil prýði á blágreni eins og sjá má. Karlkynhirslurnar eru minna litfríðar, standa minna sperrtar og hanga slappar niður þegar á líður eins og gengur. Mynd: Eggert Aðalsteinsson árið 2020.

Kvenkönglar verða vanalega 3-6 cm. Rauðgrænir fyrir þroskun en verða að lokum grænbrúnir. Köngulhlífar eru ljós-gulbrúnar og köngulhreistrið skagar dálítið út. Í heimkynnum sínum telst blágreni nokkuð frjósamt. Það er talið byrja að mynda fræ um tvítugt, samkvæmt Sigurði (2006) en 150 til 250 ára gömul tré gefa besta fræið. Hér á landi getur blágreni vel myndað fræ en frjósemin er hér ekki eins mikil og í upprunalegum heimkynnum trésins. Það virðist blómgast (ef nota má það orð) seinna á ævinni hér á landi en til dæmis sitkagreni. Oftast ber það aðeins köngla eftir hlý og góð sumur. Vel má vera að almennt skorti hér góðan sumarhita til að gefa tíðari blómgun og meira fræ (Aðalsteinn 2025, Helgi 2025 og Hrafn 2025).

Hálfþroskaðir könglar á blágreni. Mynd: Pétur Halldórsson.

Blágreni með köngla sem eru að opnast í september 2022. Þótt þetta greni sé almennt talið fremur frjósamt myndar það ekki köngla á hverju ári hér á landi, heldur aðeins eftir hlý og góð sumur. Mynd: Helgi Þórsson.

Heimkynni

Blágreni á uppruna sinn í vestanverðri Norður-Ameríku. Það hefur nokkuð víðfem útbreiðslusvæði og er helst að finna í hlíðum hárra fjalla. Þar myndar það gjarnan skógarmörk (Pétur 2023). Það vex í Klettafjöllum Norður-Ameríku og að hluta til einnig í Fossafjöllum (stundum nefnd Strandfjöll) eða Cascades eins og þau kallast á máli heimamanna. Blágreni vex allt frá miðri Bresku Kólumbíu og Alberta og suður til Arisóna og Nýju-Mexíkó. Meginheimkynnin eru í ríkjunum Kólóradó, Wyoming og Montana í Bandaríkjunum og svo í Bresku Kólumbíu og Alberta í Kanada. Syðst á útbreiðslusvæðinu vex tegundin dreift.

Sunnan til í fjöllunum vex blágreni í allt að 3700 m hæð yfir sjávarmáli en eftir því sem norðar dregur færast skógarmörkin neðar í fjöllin eins og vænta má. Nyrst vex blágreni í um 700-1800 metra hæð (Baldur 1990, Sigurður 2006).

Útbreiðsla blágrenis í Norður-Ameríku samkvæmt Wikipediu.

Flest okkar hafa séð myndir af blágreni úr fjallendi í vestanverðri Ameríku, þótt við höfum ekki endilega áttað okkur á tegundinni. Svo eru sumir, burt séð frá kyni, svo heppnir að hafa séð tegundina á heimaslóðum. Samkvæmt Culross Peattie (2007) er það blágreni sem við sjáum á ýmsum frægum ferðamannastöðum, svo sem í fjallshlíðum í Yellowstone þjóðgarðinum, allt í kringum Lake Louise og önnur, fræg fjallavötn sem spegla þessi fögru tré. Svo er þau að sjálfsögðu að finna í Rocky Mountain National Park, svo nokkur dæmi séu nefnd. Víða á þessu svæði myndar blágreni þétta, hávaxna skóga. Sums staðar eru trén svo grönn og há að þau minna á kirkjuturna (Culross Peattie 2007). Þetta er í samræmi við það sem Sigurður Blöndal (2006) hélt fram þegar hann skrifaði að blágreni væri höfuðtré í fjallaskógum Klettafjallanna.

Blágreni við fjallavatnið Lake Louise í Kanada. Myndina fengum við héðan.

Vist

Blágreni vex oftast hátt til fjalla og myndar gjarnan skógarmörk. Við skógarmörk vex blágreni jafnan sem runni og er oft nær barrlaust á þeirri hlið sem snýr gegn ríkjandi vindátt (Culross Peattie 2007).

Frostskemmt blágreni í Middle Tiffany fjalli í Washington. Mynd: C.J. Earle.

Þar sem tréð vex við skógarmörk eru skilyrði til vaxtar erfið og fræmyndun fátíð. Á slíkum slóðum er algengt að tréð fjölgi sér með því að neðstu greinarnar leggjast alveg að jörðu og skjóta þar rótum. Þá sprettur þaðan nýr stofn sem hefur nákvæmlega sama erfðaefni og móðurtréð. Slík fjölgun kallast sveiggræðsla. Svona sveiggræðsla hefur einnig sést á Íslandi, meðal annars í Mörkinni á Hallormsstað, þar sem elstu blágrenitré landsins er að finna. Þau tré hafa oft myndað fræ þannig að fræleysi er ekki skilyrði fyrir sveiggræðslu. Í þéttum, hávöxnum skógum ber þó lítið sem ekkert á sveiggræðslu því skugginn er það mikill að neðstu greinarnar drepast, nema við rjóður og skógarjaðra.

Sveiggræðsla hjá stöku tré í Wyoming. Neðstu greinarnar eru þaktar snjó á vetrum en mikill og tíður skafrenningur sér um að drepa brum þar fyrir ofan. Mynd: C.J. Earl 2006. Mynd og frekari upplýsingar er að fá hér.

Vel ofan við skógarmörk í Wyoming treystir blágreni nær eingöngu á sveiggræðslu eins og hér má sjá. Neðar í hlíðinni vex blandskógur blágrenis og fjallaþins. Mynd: C.J. Earle en við fengum hana héðan.

Neðar í fjallshlíðunum verður tréð hærra og getur myndað þétta skóga. Að þeim skilyrðum er tegundin vel aðlöguð og því kemur það ekki á óvart að blágreni er skuggþolið tré. Það þekkist líka, samkvæmt Earle (2024), að blágreni vaxi í fjalladölum neðar í hlíðunum. Það á fyrst og fremst við þar sem kalt loft getur safnast saman, þannig að vaxtartíminn verði of stuttur fyrir aðrar grenitegundir.

Hér má sjá blágreni á blautum stað í kuldapolli í Okanogan fjalli í Washington. Annars vex blágrenið að jafnaði töluvert hærra í fjöllunum. Mynd og upplýsingar: C.J. Earle.

Í syðri hluta útbreiðslusvæðisins eru sumur þurrviðrasöm. Sá jarðvegsraki sem trén hafa úr að moða er fyrst og fremst sá sem snjóbráð vorsins skilur eftir sig. Þetta hefur leitt til þess að trén á þessum slóðum eru aðlöguð vaxtatímabili sem er mun styttra en sjálft sumarið. Til að þola þurrkinn hætta þau að vaxa og leggjast í dvala um mitt sumar. Mest af því fræi sem hingað hefur komið er frá þessum slóðum eins og við munum segja nánar frá í næsta blágrenipistli okkar. Ekki er annað að sjá en þessi aðlögun hafi leitt til þess að trén séu heppileg fyrir íslenskar aðstæður. Samt eru sumrin hér á landi ekkert lík þessu. Þessi aðlögun orðið til þess að á Íslandi hættir blágreni vexti frekar snemma og því verður blágreni nánast aldrei fyrir haustkali. Aftur á móti er þess að vænta að tré, sem hefur svona stuttan vaxtavaxtartíma, vaxi ekkert sérstaklega hratt. Það passar vel við reynslu okkar af blágreni á Íslandi (Sigurður 2006).

Þótt það hafi ekki enn gerst, getur þetta skerta vaxtartímabil á sumrin hugsanlega haft óvænta skuggahlið í för með sér. Á það hefur þó ekki enn reynt á Íslandi svo heitið geti. Málið er að sitkalýs þrífast best þegar hitinn er sæmilega hár og trén eru ekki í miklum vexti. Þannig er staðan hjá blágreni seinni hluta sumars. Þá er mesta næringu að hafa úr barrnálunum fyrir sitkalýs. Þetta setur blágrenið í nokkra hættu. Sitkalúsafaraldur hefur ekki geisað á landinu í meira en tuttugu ár. Sá síðasti herjaði á greni árið 2003. Þá eru ekki taldir með litlir, staðbundnir faraldrar. Aftur á móti er alltaf hætta á því að ef skarð verður hoggið í stofna afræningja lúsarinnar geti lúsinni fjölgað óhóflega á blágreni. Við vonum að sú bölsýnisspá rætist ekki. Ef það gerist er blágreni í töluverðri hættu eftir að vexti lýkur því þá er enn það hlýtt að sitkalús getur fjölgað hratt.

Í jöðrum og öðrum stöðum þar sem skuggamyndun er lítil klæðir blágreni sig alveg niður að jörðu. Þá geta neðstu greinarnar slegið rótum. Inni í þéttum skógum gerist þetta ekki. Þessi litli lundur stendur í Kjarnaskógi og við grisjun hafa mörg jólatré verið tekin úr honum. Mynd: Sig.A.

Kröfur til loftslags

Blágreni vex í köldustu héruðum Bandaríkjanna ef Alaska er undanskilið. Snjóþyngsli geta verið gríðarleg á slóðum þess. Í grein um blágreni frá árinu 2006 benti Sigurður Blöndal á að þau svæði í Klettafjöllunum, sem hér að ofan eru nefnd, séu þau svæði sem samsvara hvað best loftslagi á láglendi Íslands. Því þarf það ekki að koma á óvart að trjátegundin þrífst prýðilega hér á landi.

Þótt meðalhitinn sé ef til vill svipaður er þetta samt ekki alveg einhlítt.

Blágreni vex vel í loftslagi þar sem vetur eru langir og sumur stutt. Meðalhiti yfir sumarið er lítið eitt hærri en á Íslandi á stærstum hluta útbreiðslusvæðisins en dægursveiflan mun meiri og feiknamunur hitastigs vetrar og sumars. Hámarkshiti er miklu hærri en á Íslandi. Hitinn getur sem best farið upp í 32°C að sumri og niður í -45°C á vetrum. Reyndar getur frost komið í öllum mánuðum og blágreni unir lægri sumarhita til vaxtar og viðhalds en aðrar grenitegundir sem hér eru ræktaðar. Það er staðreynd sem ef til vill má nýta betur hér á landi. Blágreni getur þrifist þar sem er of kalt fyrir aðrar grenitegundir og hugsanlega hærra yfir sjávarmáli en hitakærari tegundir.

Hér má sjá ungar blágreniplöntur sem gróðursettar voru í lúpínubreiðu á Hólasandi árið 2014. Myndin tekin árið 2019 og þá er lifun nánast 100%. Mynd og upplýsingar: Þröstur Eysteinsson. Þar sem blágreni kemst af við lægri sumarhita en annað greni mætti reyna það á svæðum sem ekki henta kröfuharðari tegundum. Lúpínan bindur nitur og bætir rakaheldni jarðvegsins. Hvoru tveggja hjálpar greninu. Spennandi verður að fylgjast áfram með vexti þessa blágrenis.

Ef vel er að gáð má þó finna svæði í fjöllunum þar sem hitatölur sumarsins eru svipaðar og á Íslandi. Slík svæði kunna líka að vera í Fossafjöllum eða Cascades en eins og kunnugt er vex blágreni þar líka.

Í miðhluta Klettafjalla er ársúrkoma 610 – 1.400 mm. Það er ekkert ósvipað því sem finna má á Íslandi, nema hvað úrkoman er einkum á vetrum, þarna í fjöllunum.

Blágreni setur svip á umhverfi sitt eins og hér má sjá. Framan af sumri er tegundin auðþekkt frá öðru greni. Mynd: Sig.A.

Jarðvegskröfur

Flestar grenitegundir sem hér eru ræktaðar hafa nokkuð áþekkar kröfur til jarðvegs. Í því sambandi má minna á að rótarkerfi blágrenitrjáa, eins og annarra grenitrjáa, er grunnt. Það getur því ekki náð í vatn á miklu dýpi. Það getur dregið fram lífið í rýrum jarðvegi en vex best þar sem gróskan er mest og nægan raka að finna. Til að lýsa þessum mun má nefna að í áðurnefndri grein frá árinu 2006 segir Sigurður Blöndal frá greni úr sömu sáningu sem plantað var árið 1975. Stutt var á milli teiganna en annars vegar var trjánum plantað í fremur rýrt og þurrt land þar sem bláberjalyng og sortulyng drottnaði í botngróðri. Hins vegar var plantað í frjórra land með þykkum jarðvegi þar sem ríkjandi gróður voru gras- og blómtegundir. Þrjátíu árum síðar var yfirhæðin á rýra landinu aðeins 0,5 – 2,0 m en í frjósama landinu var yfirhæðin 7 m.

Tvær myndir af blágreni úr sömu sáningu sem vex við mismunandi gróskuflokka. Myndirnar eru úr grein Sigurðar Blöndals (2006) sem nefnd er hér að ofan. Myndir: Sigurður Blöndal.

Aldur

Algengur aldur blágrenis í fjöllunum þarna fyrir vestan er um 300 ár en mörg dæmi eru til um tré sem orðið hafa 500-600 ára. Elsta þekkta eintak af blágreni er 850 ára og er það í 3.500 metra hæð í Kólóradó. Því má segja að öll blágrenitré á Íslandi séu enn á besta aldri.

Á góðum sumrum getur blágreni sýnt góðan vöxt og litur á barri er eins og best gerist. Mynd: Valur Þór Norðdahl í júlí árið 2022.

Ættfræði

Greni, sem á alþjóðlega fræðimálinu er kallað Picea, tilheyrir þallarætt eða Pinaceae. Innan hennar eru ellefu ættkvíslir berfrævinga. Furuættkvíslin, Pinus, er þeirra stærst ef miðað er við fjölda tegunda, en grenitegundirnar eru í öðru sæti. Heildarfjöldi einstaklinga er þó miklu meiri meðal grenitrjáa en furutrjáa.

Heimildum ber ekki neitt sérstaklega vel saman um fjölda tegunda innan ættkvíslarinnar enda geta skil milli tegunda verið nokkuð óglögg.

Nokkrar tegundir trjáa af þallarætt. Blágrenið er auðþekkt. Myndirnar eru teknar í Fossselsskógi í ágúst 2018. Mynd: Sig.A.

Lengi vel var vaninn sá að telja að blágreni væri náskylt öðrum grenitrjám í vesturhluta Norður-Ameríku eins og hvítgreni, P. glauca, mexíkógreni, P. mexicana, broddgreni P. pungens og sitkagreni, P. sitchensis. Í náttúrulegum heimkynnum sínum er algengt að það mæti aðeins tveimur af þessum tegundum. Það eru brodd- og hvítgreni. Í báðum tilfellum vex blágrenið í fjalllendi ofan við hinar tegundirnar. Nýlegar rannsóknir á genamengi trjánna hafa varpað ljósi á þennan skyldleika og þar kemur sumt á óvart á meðan annað er eins og fræðingarnir töldu líklegast (Eckenwalder 2009).

Í fræðigrein um skyldleika grenitegunda eftir fimm kínverska vísindamenn sem birtist í tímaritinu New Phytologist árið 2019 (Feng o.fl. 2019) var þróunarfræðilegur skyldleiki 27 grenitegunda skoðaður út frá erfðafræði. Þar kemur fram að blágreni og hvítgreni eru náskyldar tegundir. Tegundin mexíkógreni er talin mjög skyld þeim báðum. Þetta hefur vísindamenn lengi grunað, enda var P. mexicana lengi talin sérstakt afbrigði af blágreni sem finna mátti syðst á útbreiðslusvæðinu. Þá voru þessi tré stundum skráð sem P. engelmannii var. mexicana eða subs. mexicana eftir því hversu breytileikinn var talinn mikill. Svo virðist sem enn eimi eftir af þessum hugmyndum. Að minnsta kosti er gefið upp á hinni virtu síðu  World Flora Online að blágreni vaxi villt í Mexíkó. Ef til vill er það satt, enda er landið hálent. Hitt er þó alveg eins líklegt að blágrenið í Mexíkó sé hreint ekki blágreni, heldur hið skylda P. mexicana.

Næst í skyldleikaröðinni er svo sitkagreni. Þessi hópur grenitrjáa er talinn vera af sama meiði og evrópska rauðgrenið, P. abies og nokkrar asískar grenitegundir. Aftur á móti reyndist það alrangt að blágreni og broddgreni væru náskyldar tegundir. Þær eru það hreint ekki.

Hluti af stærra flæðiriti úr ofannefndri grein eftir Feng og félaga (2019) sem við birtum í pistli okkar um broddgreni. Myndinni er ætlað að sýna skyldleika tegundanna með einskonar kvíslgreiningu. Hópurinn, sem merktur er með bláu letri, eru amerískar tegundir.

Helstu sambýlingar

Í heimkynnum sínum vex þessi grenitegund gjarnan í hreinum lundum enda vaxa fáar trjátegundir jafn hátt í Klettafjöllunum. Sú trjátegund sem oftast vex með blágreni er fjallaþinur, Abies lasiocarpa, enda eru heimkynni hans nokkurn vegin hin sömu, nema hvað fjallaþinur vex allt norður í Alaska og Júkon (Sigurður 2006). Þótt það teljist ekki algengt að blágreni vaxi með örðum barrtrjám en fjallaþin er þekkt að einar 14 tegundir eru skráðar sem sambýlingar með blágreni (Earle 2024) Helst er að finna slíkt sambýli þar sem tegundin skarast við aðrar grenitegundir sem vaxa neðar í fjöllunum. Það eru fyrst og fremst hvítgreni, Picea glauca, og broddgreni, P. pungens. Meðal helstu tegunda sem þekkt er að vaxi með blágreni eru sveigfura, Pinus flexilis, klettafura, P. albicaulis, fjallalerki, Larix lyalli, næfurbirki, Betula papyrifera og nöturösp, Populus tremuloides. Allar þessar tegundir hafa verið reyndar hér á landi og sumar vaxa hér með mestu ágætum. Þegar þær vaxa með blágreni er grenið að jafnaði í meirihluta.

Stafafura og blágreni vex hvergi saman nema þar sem tegundunum hefur verið plantað eins og hér má sjá við tjaldstæðin á Hólum í Hjaltadal. Þetta skapar skemmtilega litafjölbreytni í sígrænum trjám. Mynd: Brynjar Skúlason.

Blágreni vex að jafnaði töluvert hærra til fjalla en stafafura, Pinus contorta og við vitum ekki til þess að þær tegundir vaxi saman í náttúrulegum heimkynnum sínum.

Útbreiðsla blágrenis og sitkagrenis, P. sitchensis, skarast ekki samkvæmt flestum heimildum (til dæmis Eckenwalder 2009) en samkvæmt útbreiðslukortum er sums staðar ekki langt á milli þessara tegunda.

 Á vefnum The Gymnosperm Database segir frá því að sums staðar vaxi blágreni neðar í fjöllum en algengast er. Það er þá að finna í fjalladölum þar sem kalt loft getur safnast saman í flestum mánuðum. Það styttir svo mjög vaxtartíma grenitrjáa að vistin hentar betur fyrir blágreni en aðrar tegundir grenis. Á slíkum stöðum getur blágreni vaxið með öðrum tegundum en eru nefndar hér að ofan því í dölunum getur verið að finna stórþin, Abies grandis, degli, Pseudotsuga menziesii, risalerki, Larix occidentalis og alaskaösp, Populus balsamifera subsp. trichocarpa, auk nöturaspa, Populus tremuloides (Earle 2024).

Þótt nokkrar tegundir lauftrjáa og einar fjórtán tegundir barrtrjáa vaxi með villtu blágreni er algengast að það vaxi í hreinum lundum eins og hér má sjá í Entiat dalnum í Washington. Mynd: S.J. Earl 2004. Myndina fengum við héðan.

Blendingar

Blágreni blandast auðveldlega við hvítgreni enda eru tegundirnar náskyldar eins og að ofan greinir. Blendingurinn er svo algengur að hann hefur hlotið sérstakt fræðiheiti, P. x albertiana. Sumar heimildir telja þessi tré einskonar afbrigði hvítgrenis og kalla það Picea glauca var. albertiana. Það getur þó varla staðist því blendingar af fyrstu kynslóð sýna oft mikinn blendingsþrótt. Því eru þeir stundum búnir til í ræktun og eru ræktaðar sérstaklega í skógrækt í austurhluta Kanada (Eckenwalder 2009). Því er eðlilegra að tala um P. x albertiana.

Í fræskrám Skógræktarinnar, sem nú er hluti af Landi og skógi, kemur fram að hingað hafa verið flutt blágrenikvæmi frá austanverðum Klettafjöllum, nánar tiltekið Bresku Kólumbíu og Alberta. Nú er talið að það séu áðurnefndir blendingar blágrenis og hvítgrenis og að jafnvel sé meira af erfðaefni hvítgrenis í því en blágrenis. Eins og títt er með blendinga kemur blendingsþrótturinn aðeins fram í fyrstu kynslóð blendinga. Þeir Þórarinn Benedikz og Ágúst Árnason (Ágúst og Þórarinn 1973) fóru í söfnunarferð til Norður-Ameríku árið 1971. Til baka komu þeir með allskonar fræ. Þar á meðal voru fræ af þessum blendingum (Sigurður 2006, Aðalsteinn 2024, Ágúst og Þórarinn 1973). Þessir blendingar hafa ekki sýnt umtalsverðan blendingsþrótt á Íslandi og vöxtur þeirra er lakari en hjá sitkagreni (Aðalsteinn 2024). Það fellur vel að kenningunni um að aðeins blendingar af fyrstu kynslóð sýni blendingsþrótt. Almennt má þó segja að þessum trjám hafi farnast vel (Sigurður 2006).  Annars er til safn kvæma úr þessari ferð þeirra félaga víða um land. Það vill svo heppilega til að Lárus Hreiðarsson mældi eitt slíkt safn í október 2004 og segjum við frá því í næstu grein okkar um blágreni. Er óhætt að segja að þar koma fram nýjar og óvæntar upplýsingar um þrif mismunandi blágrenikvæma.

Blendingur Picea x albertiana kom til landsins sem blágrenifræ. Hér vex þessi blendingur í Kristnesskógi í Eyjafirði. Þetta eru mjög flott og hraðvaxta timburtré sem uxu upp í skjóli eldri trjáa. Myndir og upplýsingar: Helgi Þórsson.

Blendingar sitkagrenis og blágrenis eru vel þekktir en tegundirnar vaxa nær aldrei saman í náttúrulegum heimkynnum þótt sums staðar muni litlu. Samkvæmt Earle (2024) gætu slíkir blendingar verið nyrst í Fossafjöllunum þar sem stutt er á milli tegundanna. Við munum ekki fjalla meira um þá blendinga í þessum pistli, því þeir verðskulda sérstakan pistil.

Drónamynd frá 4. febrúar 2025 af blendingi blágrenis og sitkagrenis á Tumastöðum í Fljótshlíð. Trén eru yfir 15 m á hæð. Mynd og upplýsingar: Hrafn Óskarsson.

Á stóru svæði um miðbik Klettafjallanna háttar svo til að blágreni vex ofan við broddgreni. Þar skarast vaxtarstaðir tegundanna. Þrátt fyrir það eru blendingar þessara tegunda mjög fátíðir eins og við sögðum frá í pistli okkar um broddgreni. Tilbúnir blendingar þessara tegunda sýna ekki blendingsþrótt ef þeir á annað borð komast á legg. Algengt er að fræið verði aldrei að trjám. Ástæðan er sú að tegundirnar eru fremur lítið skyldar eins og sést ágætlega á myndriti hér ofar.

Blágreni í eyfirskum skógi. Rauðgreni fjær. Mynd: Pétur Halldórsson.

Viðarnytjar í Vesturheimi

Í heimkynnum sínum í Bandaríkjunum og Kanada er þessi tegund nýtt til timburframleiðslu eins og aðrar villtar grenitegundir. Culross Peattie (2007) segir í sinni bók frá því hversu mikið er talið vera til af nýtilegu blágreni í Bandaríkjunum. Því miður hafa Bandaríkjamenn ekki innleitt metrakerfið eins og flestar aðrar þjóðir í heiminum. Það á einnig við í skógrækt og -vinnslu og því eru tölurnar sem Culross Peattie gefur upp illskiljanlegar fyrir flest okkar. Hann segir að til séu um 29 milljarðar borðfeta (board feet). Þetta er sú rúmmálseining sem notuð er í Bandaríkjunum þegar rætt er um rúmmál trjáa. Lengi var einingin einnig notuð í Kanada en er nú aflögð þar í landi. Eitt borðfet segja heimamenn að sé 1 foot x 1 foot x 1 inch. Hvernig þeir duttu ofan á þessar tölur er þeim er þetta ritar hulin ráðgáta. Þetta reiknast þá sem 30,5 cm x 30,5 cm x 2,54 cm. Það merkir að eitt borðfet jafngildir 0,00236 rúmmetrum. Nú getið þið dundað ykkur við að reikna hversu mikið er til af standandi blágrenivið í fjöllunum vestur í Ameríkuhreppi.

Viðurinn er tiltölulega sterkur en samt léttari en til dæmis hvítgreni. Þar sem tréð er oftast nær þráðbeint hefur það lengi verið notað í staura undir raflínur og þess háttar (Culross Peattie 2007). Farjon (2008) bætir því við að í Kanada hafi blágreni gjarnan verið nýtt í hefðbundin bjálkahús. Annars má segja að í Vesturheimi er hvítgreni og blágreni gjarnan nýtt á svipaðan hátt. Í sinni grein frá 2006 segir Sigurður Blöndal að viðurinn sé notaður í borðvið og krossvið en einnig í beðmisframleiðslu. Þar kemur sér vel að viðurinn er fremur ljós á litinn og tréð myndar langar trefjar og hefur litla trjákvoðu harpix. Aðalnytjar, segir Sigurður, teljast samt vera vatnsvernd, landslagsfegurð og skepnufóður. Earle (2024) segir á vef The Gymnosperm Database að viður blágrenis sé vinsæll í hverskyns strengjahljóðfæri.

Mjög grönn og þétt króna á fallegu blágreni sem gróðursett var um 1990 í sumarbústaðaland við Útey við Laugarvatn. Mynd: Júlíus Smári.

Þýðing í heimsskógrækt

Á heimsvísu er lítið ræktað af blágreni. Sigurður Blöndal (2006) segir að sennilega sé það hvergi ræktað eins mikið utan heimkynna sinna og á Íslandi. Þetta kemur eflaust einhverjum á óvart sem séð hafa tré í Evrópu og í austurhluta Bandaríkjanna sem á ensku eru kölluð blue spruce. Sambærileg heiti má sjá á Norðurlandamálum; blågran og stundum á þýsku; Blau-Fichte. Það er ekkert undarlegt að þessi heiti skuli vera þýdd á íslensku sem blágreni  en því miður er það ekki rétt. Þessi heiti eru notuð á tré sem kallast broddgreni á íslensku.

Í Norður-Noregi og í fjallaskógi í Austur-Noregi var tegundin reynd fyrir seinni heimsstyrjöld. Þar er tegundin samt lítið ræktuð en þó lítillega til jólatrjáframleiðslu (Sigurður 2006).

Í þeim erlendu bókum sem við skoðum gjarnan til að fá upplýsingar um tré er harla lítið fjallað um blágreni, nema þegar sagt er frá því á heimaslóðum. Rennir það styrkum stoðum undir það sem fram kemur hér að ofan. Blágreni er sáralítið ræktað utan heimkynna sinna.

Þétt og fallegt blágreni í Svíþjóð. Myndina fengum við héðan en hana tók Neil O. Frakes.

Engelmann

Algengt er að viðurnafn plantna vísi í einhver einkenni eða eðli þeirra tegunda sem þau eiga að lýsa. Þannig er því ekki háttað með blágreni. Viðurnafn þess er engelmannii. Þetta nafn er til heiðurs þýskum efnafræðingi og grasafræðingi að nafni George Engelmann (1809-1884). Hann starfaði lengi í St. Louis í Missouri og gerði ýmsar frumathuganir á gróðri í Norður-Ameríku. Mestan áhuga hafði hann á barrtrjám, kaktusum og jukkum. Hann varð samt enn þekktari fyrir rannsóknir sínar á vínvið í Ameríku.

Meðal þeirra grenitegunda sem Engelmann rannsakaði voru bæði blágreni og broddgreni. Það var einmitt hann sem gaf þeirri síðarnefndu fræðiheitið Picea pungens Engelm. Á enskri tungu er blágrenið gjarnan kennt við þennan Engelmann og kallast Engelmann spruce. Sambærileg nöfn eru til á flestum þeim tungumálum sem við fáum botn í. Grenið sem við köllum broddgreni kallast blágreni á ensku eins og sagt er frá hér ofar í kaflanum um alþjóðlega þýðingu blágrenis í skógrækt. Af þessu má sjá að þessar líttskyldu tegundir eiga sitthvað sameiginlegt þegar kemur að nafngiftum.

Pétur Halldórsson (2023) segir frá því í ljómandi góðri grein um blágreni að ensk-amerískur læknir og grasafræðingur, að nafni Charles Christopher Parry, hafi gefið blágreninu fræðiheiti. Það gerði hann til að heiðra áðurnefnda George Engelmann, fyrir glæsilegt ævistarf á sviði grasafræðirannsókna. Hann nýtti sér að auki athuganir Engelmanns en lagaði og leiðrétti það sem þurfti. Síðan er fullt fræðiheiti tegundarinnar skráð sem Picea engelmannii Parry ex Engelm.

Engelmann varð ekki frægastur fyrir rannsóknir sínar á greni, kaktusum og jukkum heldur fyrir að leggja sitt lóð á vogarskálarnar til bjargar franskri vínrækt. Eins og kunnugt er má telja vínrækt til undirstöðugreinar franskrar menningar.

Þannig var að smákvikindi eitt, Phylloxera vastatrix, herjaði á vínvið í Frakklandi upp úr miðri nítjándu öld og gerðist slæmur skaðvaldur. Það leiddi til þess að uppskera vínbænda fór svo hratt minnkandi að hrun blasti við. Þá birtist bjargvætturinn Engelmann sem engill í mannsmynd. Eitt af því sem hann hafði skoðað sérstaklega í Ameríku var vínviður. Hann gat staðfest að ýmsir stofnar vínviðar í Ameríkuhreppi byggju yfir mótstöðuafli gegn þessari hvimleiðu pöddu. Hann stóð fyrir því að til Frakklands voru sendar milljónir fræja og græðlingar af slíkum efniviði. Þannig varð hann lykilmaður í að bjarga franskri menningu. Fyrir þetta vildi Parry þakka og nefndi blágrenið í höfuðið á honum. Í minningarorðum um Engelmann lýsti Parry þeirri von sinni „að meðan nokkur maður fengist við athuganir á trjám gæti blágrenið, fegurst grenitrjáa, áfram prýtt göfuga skóga hátt til fjalla, verðugur minnisvarði um hina miklu, tæru og frjósömu starfsævi Engelmanns.“ (Pétur 2023).

Blágreni í Oregon í Bandaríkjunum. Myndina fengum við héðan.

Að lokum

Þetta er fyrri pistillinn af tveimur um blágreni. Í næsta pistli, sem við birtum fljótlega, skoðum við sérstaklega ræktun blágrenis á Íslandi en efni þessara tveggja pistla skarast nokkuð. Að auki er í smíðum lítill pistill um fágæta blendinga blágrenis og sitkagrenis.

Við viljum þakka öllum þeim fjölmörgu sem veittu okkur upplýsingar og lánuðu myndir. Án góðvildar þeirra væri þetta þunnur þrettándi. Einnig þökkum við prófarkalesara, Guðríði Gyðu Eyjólfsdóttur, fyrir sitt framlag og öðrum þeim sem lásu yfir einstaka kafla á meðan pistillinn var í vinnslu.

Heimildir og frekari lestur

Ágúst Árnason og Þórarinn Benktedikz (1973): Ferð til Bandaríkjanna og Kanada. Í Skógræktarritið 1972 til 1973 bls. 6-20. Skógræktarfélag Ísland, Reykjavík.

Ásgeir Svanbergsson (1989) Tré og runnar á Íslandi. Gefin út að frumkvæði Skógræktarfélags Reykjavíkur. Íslensk náttúra I. Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf.

Baldur Þorsteinsson (1990); Barrtré. Í: Skógræktarbókin bls. 77-93. Ritstj. Haukur Ragnarsson. Skógræktarfélag Íslands.

Donald Culross Peattie (2007): A Natural History of North American Trees. Trinity University Press, San Antonio, Texas.

James E. Eckenwalder (2009) Conifers of the World. The Complete Reference. Timber Press, Portland & London.

Christopher J. Earle (2024): The Gymnosperm Database, Picea engelmannii.

Sjá: Picea engelmannii (Engelmann spruce) description. Sótt 1. febrúar 2025.

Aljos Farjon (2008): A Natural History of Conifers. Timber Press, Inc. Portland, Oregon, USA.

Shuo Feng, Dafu Ru, Yongshuai Sun, Kangshan Mao, Richard Milne & Jianquan Liu (2019): Trans-lineage polymorphism and nonbifurcating diversification of the genus Picea. Í: New Phytologist (2019) 222: 576–587. Sjá: Trans‐lineage polymorphism and nonbifurcating diversification of the genus Picea - Feng - 2019 - New Phytologist - Wiley Online Library. Sótt 27.10. 2024.

Pétur Halldórsson (2023): Blágreni. Á vefnum skogur.is sem Skógræktin sá um áður en hún sameinaðist Landgræðslunni svo úr varð Land og skógur. Sjá: Blágreni | Skógræktin. Sótt 1. nóvembar 2024. Því miður virkar þessi tengill ekki þegar þessi pistill er birtur en nýr tengill verður settur inn um leið og hann verður aðgengilegur.

Sigurður Blöndal (2006): Innfluttu skógartrén III. Blágreni (Picea engelmanni Parry). Í Skógræktarritið 2006 1. tbl. Skógrætarfélag Íslands, Reykjavík.

Munnlegar heimildir og upplýsingar í gegnum samskiptamiðla mest í október 2024 og janúar 2025:

Aðalsteinn Sigurgeirsson (2024 og 2025)

Bergsveinn Þórsson (2024)

Helgi Þórsson (2024 og 2025) Hrafn Óskarsson (2025)

Narfi Hjartarson (2024)

Jón Kr. Arnarson (2024)

Þór Þorfinnsson (2025)

Þröstur Eysteinsson (2025)