Barkarbjöllur. Ógn við íslenska skóga

Svokallaðar barkarbjöllur, eða Scolytinae, hafa valdið gríðarlegu tjóni á skógum víða um heim. Tjón af þeirra völdum má meðal annars sjá víða í Evrópu og Norður-Ameríku. Sem betur fer hafa þær ekki valdið tjóni á Íslandi og lengst af hafa þær ekki einu sinni sést hér á landi. Svo bárust þau tíðindi að sumarið 2024 hafi þau Matthías Alfreðsson hjá Náttúrufræðistofnun og Brynja Hrafnkelsdóttir hjá Landi og skógi fundið barkarbjöllur á Íslandi. Því er ekki seinna vænna en skenkja þessum bjöllum nokkra þanka.

Barkarbjalla af tegundinni Ips typographus er sú tegund sem valdið hefur mestum skaða í Evrópu. Myndina fengum við héðan en hana á Gilles San Martin.

Um barkarbjöllur

Ein af undirættum ranabjallna, Curculionidae, kallast barkarbjöllur, Scolytinae. Þetta er fjölbreyttur hópur og hafa verið greindar um 6500 tegundir í heiminum (Brynja og Matthías 2025). Þær hljóta nafn sitt af því að þær bora sig inn í lifandi eða dauð tré og verpa eggjum sínum í börkinn.

Meirihluti barkarbjallna lifir einungis á dauðum trjám og valdur engum skaða á skógum. Þvert á móti. Þær gegna mikilvægu hlutverki við að brjóta niður gamlan við og hraða hringrás næringarefna í skógunum. Að auki mynda þær þessa fínu fæðu fyrir ýmis skógardýr. Þótt slíkar bjöllur valdi skóginum ekki skaða geta þær skemmt við í geymslu, enda er hann dauður. Sumar af þessum barkarbjöllum gera ef til vill ekki mikinn mun á dauðum við eða við trjáa sem eru veikluð á einhvern hátt. Þær tegundir sem næra sig á lifandi trjám lifa fyrst á fremst á gömlum eða veikluðum trjám sem eru á fallandi fæti.

Þegar faraldrar geisa geta sumar tegundir lagst á lifandi tré og valdið þeim miklum skaða.

Dæmigerð ummerki eftir barkarbjöllur. Ef vel er að gáð má sjá hvítar lirfur á myndinni. Mynd: Brynja Hrafnkelsdóttir.

Lífsferill í trjám

Barkarbjöllur bora göt í börk lifandi eða dauðra trjáa og verpa þar. Ef þær eru svo óheppnar að bora sig inn í börk lifandi trjáa í góðum þrifum geta trén lokað slíkum göngum með trjákvoðu og kæfa þannig árásirnar í fæðingu. Öðru máli gegnir ef trén eiga undir högg að sækja, til dæmis vegna slæmra umhverfisaðstæðna. Helst eru það þurrkar sem geta veikt varnir trjánna en barkarbjöllufaraldrar geta einnig orðið í kjölfar annarra áfalla eins og stormfalls. Þá hafa trén ekki orku til að loka göngunum sem bjöllurnar grafa. Þegar svo árar verpa barkarbjöllurnar inni í trjánum og þar klekst út fjöldi barkarbjallna sem bora sig út úr trénu og sækja á nálæg tré. Jafnvel heilbrigð tré ráða ekki við slíka fjöldaárás. Afleiðingar geta orðið faraldrar sem magnast stig af stigi og geta farið yfir mjög stór svæði. Sem betur fer þekkjast slíkir faraldrar ekki á Íslandi. Að minnsta kosti ekki enn (Guðmundur og Halldór 2014, Brynja og Matthías 2025). Við viljum benda áhugasömum lesendum á þessa grein um stöðu mála í Evrópu.

Skógardauði hefur margvísleg áhrif á vistkerfi. Þessi mynd er úr þessari grein þar sem áhyggjur eru viðraðar af áhrifum stórfellds skógardauða á vatnsauðlindir í Þýskalandi. Mynd: Universität Freiburg - Teja Kattenborn.

Nánari lýsing

Í fyrirlestri sínum á fagráðstefnu skógræktar í Hallormsstað veturinn 2025 lýsti Brynja Hrafnkelsdóttir þessum lífsferli aðeins nánar og er þessi kafli byggður á þeirri lýsingu. Reyndar er sá fyrirlestur helsta heimild þessa pistils. Það eru karldýrin sem bora sig inn í börk trjánna og gera lítil göng. Þegar inn er komið gefur karldýrið frá sér boðefni, eða svokallaða ferómóna, sem berast út úr göngunum og laða að kvendýr nema tréð nái að loka karldýrið inni með trjákvoðu. Takist trénu það er sögunni einfaldlega lokið. Þessi boðefni eru algerlega ómótstæðileg fyrir kvendýrin og tilkippilegar bjöllur flýta sér inn í göngin sem mest þær mega. Inni í göngunum á mökun sér stað og varp getur hafist. Það eru engin takmörk fyrir því hversu margar kvenkyns bjöllur geta fallið fyrir þessari lykt og mætt á svæðið en karlinn ræður ekki við að makast við nema tvær til þrjár kerlingar. Eftir mökun bora kvendýrin lítil göng út frá megingöngunum og verpa í botn þeirra. Þegar lirfurnar klekjast úr eggjum nærast þær á berkinum og bora sig smám saman áfram. Þannig myndast fjölmörg göng út úr göngunum sem karldýrið boraði fyrst.

Göt á dauðum grenistofni á Íslandi sýna hvar barkarbjöllur hafa borað sig út úr stofninum. Mynd: Brynja Hrafnkelsdóttir.

Fullvaxnar lirfur púpa sig í botni þeirra ganga sem þær hafa grafið og klekjast þar úr sem fullvaxnar bjöllur. Þær nærast aðeins áfram í skjóli ganganna en að lokum bora þær sig út úr trénu og leita nýrra fórnarlamba. Þegar það gerist skilur hver bjalla eftir sig lítið gat á berkinum. Vegna þess hversu margar þær eru birtist fjöldinn allur af litlum götum á berkinum. Oft eru það fyrstu óræku merki þess að barkarbjöllur séu til staðar.

Mynd úr fyrirlestri Brynju Hrafnkelsdóttur og Matthíasar Alfreðssonar (2025) sem sýnir lífsferil barkarbjalla.

Skaði

Skaðinn sem þetta veldur trjánum getur verið svo mikill að það verði þeim að fjörtjóni. Jafnvel á stórum, samfelldum svæðum. Skaðinn getur verið margþættur.

Í fyrsta lagi getur þetta át bjallanna á berki orðið til þess að rjúfa æðar trésins, rétt eins og gerist þegar tré eru afberkjuð, sem kallað er. Þetta skemmir æðar trésins í berkinum og rífur tengsl milli róta og laufa. Vatn og næringarefni geta því ekki borist upp í tréð. Þess vegna drepast þau. Oft er það þannig að trjátopparnir drepast fyrst og tengist það þessum flutningum vatns og næringarefna. Ef bjöllurnar eru ekki nægilega margar til að skemma allar æðarnar í trjánum er hættan samt ekki liðin hjá. Segja má að börkur trjánna gegni sambærilegu hlutverki fyrir tréð og húðin gerir fyrir mannfólkið. Þess vegna er mikilvægt, bæði fyrir okkur og trén, að loka öllum sárum sem fyrst.

Bjöllunum geta fylgt þráðormar og sveppir sem komast inn fyrir fyrstu varnir trjánna og inn í tréð. Þar geta skaðvaldarnir valdið tjóni og jafnvel valdið dauða trjánna. Að auki eru öll litlu götin á berki trjánna eftir bjöllurnar sem opnar leiðir fyrir allskonar skaðvalda.

Dautt greni í þýskum skógi árið 2020. Sökudólgurinn er barkarbjalla. Mynd: Kolbrún Hrafnkelsdóttir.

Áhrif loftslagsbreytinga

Það þarf alveg sérstaka tegund afneitunar til að mótmæla því að við lifum á tímum viðsjárverðra loftslagsbreytinga. Meðal fjölmargra afleiðinga þeirra eru auknir ofsar í veðri með tilheyrandi afleiðingum fyrir skóga sem felast í verri lífsskilyrðum. Eins og áður segir valda barkarbjöllur fyrst og fremst skaða hjá trjám með veiklaðar varnir. Því þarf það ekki að koma á óvart að oft verða faraldrarnir í kjölfar óvenjumikilla þurrka. Hlý og þurr sumur veikja ekki bara varnir trjánna heldur geta hlýindin gert það að verkum að fleiri kynslóðir af barkarbjöllum komast á legg. Það hentar bjöllunum einstaklega vel ef trén hafa aðgang að svo litlu vatni að þau geta ekki myndað næga trjákvoðu til að loka sárunum þegar karlbjöllurnar hefja árásir sínar. Aukning á ofsaveðrum hefur líka orsakað stormfall í skógum. Þá verður allt í einu mikið af viði til sem bjöllurnar geta nýtt sér til fjölgunar og trén sem eftir standa verða veik fyrir. Stafar það meðal annars af því að tengsl trjánna neðanjarðar geta rofnað. Þau standa því ein og óvarin. Þetta eru tækifæri sem barkarbjöllur láta ekki fram hjá sér fara. Þegar þær eru nægilega margar ráða ekki einu sinni heilbrigð tré við svona árásir.

Skógardauði breiðist út. Myndin er fengin héðan en hún er eignuð Adobe Stock.

Ips typographus

Af öllum þeim 6500 tegundum sem til eru í heiminum eru aðeins nokkrar sem valda verulegu tjóni í skógum. Í Evrópu er það tegundin Ips typographus L. sem veldur mestum skaða. Meðal skógræktarfólks gengur þessi barkarbjalla einfaldlega undir fræðiheitinu Ips.

Svona getur Ips typographus farið með börkinn á rauðgreni. Sjá má lirfur í enda sumra ganganna. Myndina fengum við frá Wikipediu og hana tók Tõnu Pani.

Þessi tegund er bundin við greni og lifir í Evrópu og Litlu-Asíu allt austur til Kína, Japans og Kóreu. Mestum skaða veldur hún rauðgreni en aðrar grenitegundir eru ekki óhultar. Bjöllurnar eru um 4 til 5,5 mm langar og dökkar á litinn. Lirfur, púpur og egg eru nær hvít að lit, enda hefur tegundin lítið að gera við feluliti á meðan hún er inni í berki trjánna. Um þennan ófögnuð má víða lesa á netinu. Má nefna þessa stuttu grein.

Kvenkyns bjalla af tegundinni Ips typographus. Myndina tók Gilles San Martin og birti á Flickr síðu sinni.

Samkvæmt því sem fram kom í fyrirlestri Brynju Hrafnkelsdóttur og Matthíasar Alfreðssonar (2025) benda veðurfarslíkön til að Ips typographus þoli ekki íslenska veðráttu. Það eru góðar fréttir en við skulum varast að fagna of snemma. Þetta var líka sagt um minkinn og sitkalúsina á sínum tíma. Svo vitum við líka að hitastig fer hækkandi á Íslandi, þannig að hættan er fyrir hendi. Rétt er líka að nefna að þótt þessi frægi skaðvaldur geti ekki numið hér land á hann margar frænkur sem geta valdið tjóni í íslenskum skógum. Við verðum því að fara varlega.

Skaði af völdum Ips

Þessi barkarbjalla hefur valdið ótrúlega miklu tjóni í Evrópu á undanförnum árum. Sums staðar hafa hundruð hektara af greniskógum drepist eða stórskemmst að völdum þessarar barkarbjöllu. Á sumum svæðum hafði hún verið óþekkt áður en vegna loftslagsbreytinga hafa nú skapast aðstæður sem henta henni prýðilega.

Mynd úr fyrirlestri Brynju Hrafnkelsdóttur og Matthíasar Alfreðssonar (2025) sem sýnir þann skaða sem barkarbjallan Ips typographus hefur valdið á rauðgreni í Evrópu síðan 1945 til 2017. Myndina fékk hún lánaða frá Hlásny og félögum (2021).

Helgi Guðmundsson (2025) fór á námskeið til Eistlands þar sem farið var yfir þessi mál. Þar skoðaði hann 50 ára rauðgreniskóga sem voru dauðir eða deyjandi vegna barkarbjöllunnar sem kom fyrir um áratug. Þessi kafli byggir að stórum hluta á upplýsingum frá honum. Í Eistlandi myndar Ips typographus tvær til þrjár kynslóðir á ári og náttúrulegir óvinir hafa engan veginn við henni. Sunnar í álfunni, þar sem hún áður myndaði 2 til 3 kynslóðir getur hún nú myndað um sex kynslóðir. Það eina sem virðist draga úr veldisaukningu í fjölda bjallanna er að tegundin er að éta undan sér búsvæðin. Samkvæmt þessari grein urðu þau góðu tíðindi í fyrra að tilfellum af skemmdum grenitrjám vegna barkarbjallna fækkaði í Eistlandi. Samt var árið í fyrra það þriðja versta í sögunni svo of snemmt er fyrir Eista að fagna. Hamfarahlýnunin í Evrópu bætir hag bjöllunnar. Aukinn hiti hentar henni og auðveldar henni verk sitt því öfgar í veðri eins og langvarandi þurrkar, steypiregn, ofurvindar og flóð veikja viðnámsþrótt trjánna. Helgi benti okkur þessa grein. Þar er sagt frá skaða sem varð í kjölfar þess að vegur var lagður um skóglendi. Vegna þess rasks sem veglagningin olli urðu trén viðkvæmari en ella og bjöllurnar náðu sér á strik. Gera má ráð fyrir að ef ekki væri fyrir aðra þætti, sem veikt hafa varnir trjánna, hefði einföld vegalagning ekki valdið svona miklu tjóni.

Myndir sem við fengum héðan sem sýna skaða eftir barkarbjöllur í kjölfar vegalagningar í gegnum rauðgreniskóg. Myndir: Dmitri Fedotkin.

Öll þessi óværa verður síðan til þess að dauð og deyjandi tré búa til mikinn eldsmat í skógunum með tilheyrandi hættum. Myndir fengnar héðan og þær eru úr sama skógi og myndirnar hér að ofan. Myndir: Dmitri Fedotkin.

Vonandi fáum við ekki þennan ófögnuð hingað til lands en hættan er fyrir hendi. Þá er mikilvægt að hafa ekki öll eggin í sömu körfunni. Auka þarf þanþol eða seiglu skóganna. Aukin líffjölbreytni gæti skipt þar miklu máli. Í  Eistlandi er reynt að bregðast við með meiri blöndun tegunda og síþekjuskógrækt í stað rjóðurfellingar og jafnaldra trjáa. Fleira má nefna, eins og að hafa lengra á milli skógarreita með sömu tegundum, þannig að skaðvaldar eigi erfiðara að fara á milli þeirra. Allt þetta er nú verið að reyna í Eistlandi og sjálfsagt víðar í Evrópu.

Dautt greni af völdum barkarbjalla í þýskum skógi árið 2020. Takið eftir að ungviðið hefur sloppið. Það gefur okkur ákveðna von. Mynd: Kolbrún Hrafnkelsdóttir.

Barkarbjöllur á Íslandi

Í byrjun árs 2024 hafði ekki tekist að staðfesta að barkarbjöllur væru á Íslandi, en grunur lék á að þær væru hér landlægar. Í fyrirlestri sínum á fagráðstefnu skógræktar árið 2025 sagði Brynja Hrafnkelsdóttir frá því að árið 2021 hafi Náttúrufræðistofnun borist mynd af barkarbjöllu og að starfsmenn stofnunarinnar hafi fundið tvær tegundir af bjöllum sem þekktar eru af því að vera náttúrulegir óvinir bjallanna. Reyndar er vitað að báðar geta nýtt sér fleiri fæðuauðlindir, svo sem sveppi og egg flugna, en önnur þeirra er talin með helstu óvinum barkarbjallna. Heitir hún fjarkatorta, Glischrochilus quadripunctatus og fannst hún fyrst á Íslandi árið 2019. Um hana má fræðast á vef Náttúrufræðistofnunar og myndin hér að neðan er af þeirri síðu.

Fjarkatorta er náttúrulegur óvinur barkarbjallna. Hún fannst fyrst á Íslandi í Kollafirði árið 2019. Myndin, sem fengin er af vef Náttúrufræðistofnunar, sýnir vel af hverju hún ber þetta heiti. Myndina tók Erling Ólafsson.

Þetta varð þess valdandi að Brynja Hrafnkelsdóttir og Matthías Alfreðsson fóru á barkarbjölluveiðar vorið 2024. Það gerðu þau með að setja út fallgildrur á Mógilsá þá um vorið. Er skemmst frá því að segja að þeim tókst skjótt að staðfesta að hingað væru komnar barkarbjöllur.

Mynd úr fyrirlestri Brynju Hrafnkelsdóttur og Matthíasar Alfreðssonar (2025) sem sýnir hvenær bjöllur komu í fallgildrur árið 2024.

Fyrstu bjölluna veiddu þau strax þann 7. maí og bjöllurnar komu í fallgildrur fram eftir sumri á nokkrum stöðum í skóginum. Þær voru því ekki bara á einum stað á þessum slóðum og alls komu 24 bjöllur í fallgildrurnar. Bendir það til að þær séu varla nýkomnar til landsins. Þetta sama sumar fundu þau Brynja og Matthías ummerki á felldum grenitrjám á sama stað. Síðar um sumarið sáu þau ummerki eftir bjöllu í Fossvogsdal og fengu auk þess senda mynd af einni bjöllu sem fannst þar. Í viðardrumbi úr Heiðmörk fundu þau bjöllur, lirfur og púpur þetta sama sumar. Þar fundust samtals 25 lirfur, púpur og bjöllur. Þá höfðu skógarhöggsmenn tekið eftir þessum dæmigerðu götum á felldum trjástofni.

Það virðist því alveg ljóst að bjallan er búin að koma sér fyrir nokkuð víða á Stór-Hafnarfjarðarsvæðinu.

Lirfur barkarbjalla sem fundust í íslenskum skógi. Það er magnað hvað svona litlar bjöllur geta valdið miklum skaða. Myndir: Brynja Hrafnkelsdóttir.

Hvaða tegundir?

Nú liggur fyrir að barkarbjöllur eru til á Íslandi. Það liggur líka fyrir að aðeins sumar af þekktum tegundum þeirra valda tjóni í skógrækt, en margar valda tjóni á við. Því er mikilvægt að finna út hvaða tegund eða tegundir hafa numið hér land. Margar af þessum bjöllum eru mjög líkar og því getur verið strembið að greina þær til tegunda. Því voru bjöllur sendar til útlanda til að hægt yrði að raðgreina erfðaefnið og þar með að greina sýnin til tegunda. Því miður mistókst það svo enn liggur ekki fyrir hvaða barkarbjöllur eru á Íslandi. Mestar líkur eru þó á að þetta sé tegund, eða tegundir af ættkvíslinni Hylastes. Af þeirri ættkvísl eru til fleiri en 90 skilgreindar tegundir ef marka má Wikipediu. Tegundir af þessari ættkvísl lifa á viði og rótum trjáa og sumar þeirra geta verið skaðvaldar (Brynja og Matthías 2025).

Fullvaxin barkarbjalla sem kom í fallgildru á Íslandi. Mynd: Brynja Hrafnkelsdóttir.

Afleiðingar fyrir íslensk skógarvistkerfi

Þar sem við vitum ekki enn um hvaða tegund eða tegundir er að ræða getum við ekki fullyrt um hvort hér séu komnir nýir skaðvaldar til landsins. Því er óþarfi að fara á taugum alveg strax, en þessi merkisfundur ætti að hringja viðvörunarbjöllum. Ummerki eftir bjölluna fundust aðeins á greniviði sem hafði verið felldur og legið í einhvern tíma á skógarbotninum. Engar skemmdir hafa enn fundist á lifandi trjám. Þar til tegundagreining liggur fyrir getum við því ekkert fullyrt um hvort þessar tegundir (eða tegund) geti valdið skaða á lifandi trjám í íslenskri skógrækt, en svona bjöllur geta einnig valdið timburiðnaði töluverðu tjóni. Ef heppnin er með okkur verður þetta fyrst og fremst til að flýta fyrir niðurbroti dauðra trjáa í skóginum.

Göt á berki grenistofns eftir barkarbjöllur á Íslandi. Sem betur fer var þetta dauður stofn. Vonandi eigum við ekki eftir að sjá svona feigðargöt á lifandi trjám. Mynd: Brynja Hrafnkelsdóttir.

Varnir

Mikilvægt er að reyna, eins og hægt er, að koma í veg fyrir að hinar hættulegu barkarbjöllur berist til landsins. Ef við erum heppin þá hafa þær ekki enn borist hingað, heldur aðeins þær sem ekki eru þekktar fyrir það að valda skaða á lifandi trjám í skógi. Þær geta komið hingað með öllum viði sem á er börkur. Má þar nefna innflutt jólatré, iðnaðarvið, eldivið og jafnvel vörubretti. Ef þess er gætt að flytja ekki inn trjávið með berki minnkar hættan af skaða umtalsvert.

Timburstafli í Eskifjarðarhöfn. Þetta eru tré sem felld voru í Öskjuhlíð. Ekki er vitað til þess að þar hafi fundist barkarbjöllur. Myndin er úr frétt RÚV frá 10. apríl 2025 en myndina á RÚV – Rúnar Snær Reynisson. 

Engu að síður verðum við að vera viðbúin því að fleiri bjöllur nemi hér land. Egg geta til dæmis borist hingað undir skósólum ferðamanna og á ýmsan annan hátt. Við vitum að tré bregðast misjafnlega við stressvöldum eins og þurrkasumrum, flóðum og öðru því sem veikt getur viðnámsþrótt plantna. Að auki er það svo að flestar barkarbjöllutegundirnar eru mjög sérhæfðar og leggjast aðeins á tilteknar tegundir eða ættir trjáa. Því er það svo að eitt af því sem dregið hefur verulega úr tjóni af völdum barkarbjalla í útlöndum er mikil tegundafjölbreytni í skógunum. Það minnkar líka hættuna á veldisaukningu í fjölda bjalla ef þær þurfa að fara yfir langan veg til að komast í næstu fæðuuppsprettu. Því getur fjölbreytt tegundaval dregið verulega úr þeim skaða sem barkarbjöllur valda. Sama á við ef aldursdreifing er góð, enda sækja bjöllurnar fyrst og fremst í veik og gömul tré. Þetta þurfum við að hafa í huga þegar við plöntum skógum framtíðar. Svo má ekki gleyma að jafn fjölbreyttur hópur og barkarbjöllur geta auðvitað ekki verið til án þess að þróast hafi náttúrulegir óvinir þeirra. Eins og áður segir hafa þeir borist til landsins og verður það að teljast fagnaðarefni. Þeir geta gegnt mikilvægu hlutverki í því að koma í veg fyrir óbætanlegan skaða af völdum barkarbjalla.

Að ofansögðu er ljóst að bráðnauðsynlegt er að halda áfram að kortleggja fundarstaði. Ef þú, lesandi góður, rekst á timburbút af greni eða jafnvel öðrum tegundum í skóginum væri gott að snúa honum við og skoða hvort dæmigerð ummerki eftir barkarbjöllu sé að finna á honum. Ef svo er skorum við á ykkur að hafa samband við Náttúrufræðistofnun eða starfsmenn Lands og skóga og tilkynna fundinn. Hingað til hafa aðeins fundist ummerki eftir bjölluna á dauðu greni og vonandi helst það þannig en full ástæða er til að vera vakandi fyrir ummerkjum á öðrum tegundum og jafnvel á lifandi trjám.

Vonandi eigum við ekki eftir að upplifa svona skógardauða af völdum barkarbjalla. þess vegna þurfum við strax að bregðast við. Myndina fengum við héðan þar sem fjallað er um skógardauða í Harz-fjöllum í Þýskalandi en myndina tók Peter Engelmann.

Að lokum viljum við þakka þeim Brynju Hrafnkelsdóttur og Guðríði Gyðu Eyjólfsdóttur fyrir yfirlestur handrits og þarfar ábendingar. Að auki lánaði Brynja okkur myndir og veitti okkur allskonar upplýsingar. Fyrir það erum við þakklát. Allar villur sem kunna að leynast í textanum eru þó á ábyrgð höfundar.

Heimildir

Brynja Hrafnkelsdóttir og Matthías Alfreðsson (2025): Barkarbjöllur fundnar á Íslandi: Vá fyrir dyrum? Fyrirlestur fluttur á fagráðstefnu skógræktar í Hallormsstað þann 27.  mars 2025. Sjá: Fagráðstefna skógrækjtar 2025, Dagur 2 - YouTube

Guðmundur Halldórsson og Halldór Sverrisson (2014) Heilbrigði trjágróðurs. Skaðvaldar og varnir gegn þeim. Bls. 60, 62 og 66. Iðunn, Reykjavík.

Helgi Guðmundsson (2025): Upplýsingar í gegnum samfélagsmiðla þann 26. apríl 2025.

Hlásny, T., König, L., Krokene, P., Lindner, M., Montagné-Huck, C., Müller, J., ... & Seidl, R. (2021): Bark beetle outbreaks in Europe: state of knowledge and ways forward for management. Birt í: Current Forestry Reports, 7, 138-165. Sjá: (PDF) Bark Beetle Outbreaks in Europe: State of Knowledge and Ways Forward for Management.