Elri. Hjálplegt, gagnlegt og fallegt

Elri eða Alnus Mill. myndar fögur tré í skógum og görðum landsmanna sem halda grænum laufum sínum langt fram á haust. Elriættkvíslin er einnig ein af þeim ættkvíslum sem til greina koma til varanlegra landbóta á Íslandi. Þegar það er ræktað í skógum eða til landgræðslu bætir það jarðveginn fyrir annan gróður. Það tilheyrði flóru landsins stærstan hluta síðustu ísaldar en dó að lokum út og sást ekki aftur fyrr en menn fóru að planta því aftur í litlum í byrjun 20. aldar (Sigurður og Skúli Björn 1999).

Þessi ættkvísl hefur lengi verið kölluð elri en um tíma vildu menn breyta því í öl. Það kann að stafa af því að margir vilja gjarnan fara með öl í skógarreiti við sumarbústaði sína. Bæði heitin teljast jafnrétthá en elri er meira notað um þessar mundir.

Ungur og efnilegur ryðölur, A. rubra, sem gróðursettur var í Lystigarðinn árið 2015. Margir binda miklar vonir við þessa tegund eftir að hlýna tók á landinu. Mynd 27. maí 2025: Sig.A.

Það sem gerir ættkvíslina eftirsóknarverða til landbóta og sem hjálparplöntu í skógrækt er að hún hefur tekið upp sambýli við gerla sem vinna nitur úr andrúmsloftinu og koma því í form sem plöntur geta nýtt sér til vaxtar. Því á allt elri það sameiginlegt að auðga jarðveginn og gera hann frjórri. Þetta er einnig ástæða þess að elri getur vaxið þar sem fáar aðrar trjátegundir ná ásættanlegum þroska. Það býr við þvílíka gnótt niturs að það hefur ekki fyrir því að draga það úr blöðunum á haustin til að geyma það til betri tíma. Því helst elri að jafnaði grænt langt fram á haust þar til frost skemma laufin eða þau falla græn af trjánum.

Lauf á hæruelri, Alnus hirsuta, í Lystigarðinum á Akureyri. Margar aðrar elritegundir hafa staðið sig betur á Íslandi. Mynd: Sig.A.

Innan ættkvíslarinnar eru margar tegundir sem til greina koma í skógrækt, garðyrkju, landgræðslu og sem götutré á Íslandi. Margar tegundir hafa verið reyndar og sumar lofa mjög góðu. Að auki má finna nokkrar fágætar tegundir sem leynast hér og hvar um landið án þess að vera í almennri ræktun. Þess vegna er löngu tímabært að fjalla um þessa merku ættkvísl sem er af sömu ætt og fjalldrapinn og birkið okkar og líkist því fljótt á litið. Í þessum fyrsta pistli um ættkvíslina fjöllum við aðeins um nöfnin sem notuð hafa verið á hana. Við fjöllum líka um það sem gerir elriættkvíslina svona mikilvæga en það eru gerlarnir sem trén hafa tekið í sína þjónustu. Seinna munum við birta pistla um ættina og náttúrusögu hennar. Í þeim pistli verða einnig sagnir sem tengjast elrinu og umfjöllun um mismunandi erfðahópa innan ættkvíslarinnar. Í vinnslu eru nokkrir pistlar um helstu tegundir og tegundahópa. Þeir pistlar munu birtast í fyllingu tímans.

Eitt af einkennum allra elritegunda er að fræreklarnir tréna svo þeir minna á litla köngla sem hanga á trénu allan veturinn. Tæknilega séð eru þetta samt ekki könglar en þeir líta út eins og könglar og gegna sama hlutverki. Þess vegna köllum við þá köngla. Mynd: Sig.A.

Fræðiheiti

Árið 1754 fékk elrið fræðiheitið sem enn er notað. Ættkvíslin heitir Alnus Mill. (1754). Oftast er látið duga að skrifa bara Alnus og upplýsingunum sem þar eru á eftir er sleppt. Ártalið í sviganum minnir okkur á hvenær ættkvíslin fékk nafnið og Mill. er skammstöfun fyrir Miller. Hann var enskur grasafræðingur að nafni Philip Miller (1691-1771) sem gaf ættkvíslinni nafn.  Orðið fékk hann úr latínu þar sem heitið hafði lengi verið notað um ættkvíslina og einstök tré innan hennar (Árni 2017). Mikil uppstokkun hefur átt sér stað í notkun nafna innan ættkvíslarinnar og margar eldri heimildir eru orðnar úreltar hvað það varðar. Um það fjöllum við betur í næsta pistli.

Tveir runnar frá Alaska. Til vinstri er sitkaelri, sem eitt sinn hét Alnus sinuata, en til hægri er grænelri, sem áður hét Alnus crispa. Nú hafa tegundirnar verið sameinaðar í eina tegund og skipt upp í undirtegundir. Til vinstri er Alnus alnobetula ssp. sinuata, en til hægri er A. alnobetula ssp. fruticosa. Við teljum samt enga ástæðu til að breyta íslensku heitunum. Mynd: Sig.A.

Íslensk heiti

Á íslensku er algengast að þessi ættkvísl sé kölluð ölur eða elri. Seinna heitið er stundum skrifað sem elrir, en það orð þekkist í fornum, germönskum málum. Hér fyrir neðan má sjá hvernig það orð beygist.

Hér má sjá hvernig beygja skal karlkynsorðið elrir samkvæmt bestu manna yfirsýn. Orðið er sjaldgæfara í máli manna en ölur (kk) og elri (hk).

Elri og ölur eru talin jafnrétthá en í íðorðabanka Árnastofnunar er ölur algengara, en elri og elrir notað sem samheiti. Sú var tíð að starfrækt var nefnd áhugamanna um íslensk háplöntuheiti. Hún komst að þeirri niðurstöðu að orðið ölur væri heppilegast. Aftur á móti hefur beyging orðsins vafist mjög fyrir mörgum og því er elri sennilega algengara heiti í dag meðal almennings.

Í fornu máli virðist sem ýmis tré hafi haft tvö heiti. Annað yfir ættkvísl eða tegund en hitt fyrir einstök tré innan tegundarinnar. Þetta er að mestu horfið úr málinu nema hvað leifar þess sjást hjá algengustu trjátegund landsins. Stór og stæðileg tré eru gjarnan nefndar bjarkir (björk í eintölu) en það heiti er aldrei notað sem heiti yfir tegundina. Hún kallast birki. Svipaða sögum má segja um birkikjarr. Heitið björk er ekki notað yfir það enda ekki auðvelt að sjá hvar eitt tré tekur við af öðru. Lík dæmi sjást stundum í þýðingum. Einstök tré af víðiættkvíslinni, Salix spp. eru gjarnan nefnd pílviðir en kjarrið er alltaf kallað víðir.

Runnakennt elri í brattri fjallshlíð í Alaska. Mynd: Tumi Traustason.

Svona tvínefni hafa vafalítið verið til um fleiri tegundir og einstaklinga innan þeirra. Sá sem þetta ritar hefur staðið sjálfan sig að því að nota heitið ölur á einstök, stæðileg tré en elri sem safnheiti yfir tegundirnar. Hann er líklegur til að segja: „Þetta er glæsilegur ölur“ um einstök tré en ættkvíslina og einstakar tegundir kallar hann elri. Kjarrið kallar hann alltaf elri. Má sjá merki þessa í þessum pistli og í væntanlegum pistlum okkar um ættkvíslina höldum við þessari málvenju.

Orðið elri á það sameiginlegt með orðinu birki að vera aðeins notað í eintölu. Það beygist svona: Elri, elri, elri, elris og með greini er það elrið, elrið, elrinu, elrisins.

Orðið ölur er til bæði í eintölu og fleirtölu og má sjá beygingarlýsinguna í meðfylgjandi töflu.

Beygingarlýsing karlkynsorðsins ölur samkvæmt Bín.

Það ýtir undir svona notkun að mörg safnheiti eru eingöngu til í eintölu eins og til dæmis hveiti, möl og kaffi. Það sama má segja um birki. Fleirtala þess er ekki gefin upp á síðunni: Beygingarlýsing íslensks nútímamáls. Ef aðrir málnotendur hafa aðra tilfinningu fyrir notkun þessara orða, þá er það fullkomlega heimilt. Innan Skógræktarfélags Eyfirðinga er hvorki starfrækt málfarsnefnd né sérstök málfarslögregla.

Tvær elritegundir. Fyrri myndin er vetrarmynd af gráöl í Kjarnaskógi árið 2020 en sú seinni sýnir sitkaelri í skriðum ofan við Búlandsnes við Djúpavog árið 2017. Þetta dæmi sýnir hvernig við notum heitin ölur annars vegar og elri hins vegar. Myndir: Sig.A.

Hætta á ruglingi

Til eru plöntur í ræktun sem líkjast elritegundum dálítið án þess að vera skyldar þeim. Oftast eru það blöðin sem minna á blöð elris. Fræðiheiti slíkra tegunda bera gjarnan viðurnefnið alnifolia sem merkir „með blöð eins og elri“ (folia merkir laufblað). Sambærileg heiti eru til fyrir margar aðrar tegundir, svo sem betulifolia fyrir birki, Betula, og salicifolia fyrir víði, Salix. Svona tegundir eru oft nefndar eftir þessum viðurnöfnum. Á íslensku þarf þetta ekki að valda misskilningi því heiti ættkvíslarinnar kemur að jafnaði í lok heitisins. Þannig er til dæmis víðikvistur, Spiraea salicifolia, ekki víðir heldur kvistur. Á sumum erlendum tungumálum er meiri hætta á ruglingi og því þykir okkur rétt að segja frá þessu, enda margt fólk sem aflar sér upplýsinga með lestri erlendra heimilda. Þannig eru til dæmis plöntur sem kallaðar eru alder á ensku ekki endilega af ættkvísl elritrjáa þótt einmitt það heiti sé notað yfir tegundirnar.

Við getum ekki stillt okkur um að nefna plöntu eina sem á íslensku hefur verið nefnd sumarkliðra. Hún ber fræðiheitið Clethra alnifolia. Ættkvíslarheitið er komið úr grísku þar sem Klethra merkir elri. Seinni hlutinn er orð sem við nefndum hér að ofan. Bæði heitin eru því dregin af elri en tegundin er ekkert skyld því. Svo þekkist einnig að plöntur eru sagðar líkar elri án þess að nefna blöðin sérstaklega. Má nefna Frangula alnus sem dæmi. Hún er ekki skyld elri en sumir telja tegundirnar nokkuð líkar.

Ungur ölur af tegundinni A. glutinosa í fuglafriðlandi í Skotlandi. Mynd: Sig.A.

Orðsifjar

Í ítarlegri grein um elri talar Árni Þórólfsson (2017) meðal annars um orðsifjar heitanna sem við notum á þessa ættkvísl. Hann nefnir þar ýmis forn heiti úr germönskum málum (íslenskan er þar á meðal) sem notuð hafa verið og virðast öll af sama stofni. Í grein Árna kemur fram að orðið el er vel þekkt sem heiti á elri í fornum málum. Það er án efa samstofna orðunum elri og ölur. Á okkar dögum er orðið meðal annars notað í dönsku yfir tegundina. Þau ykkar sem vilja skoða þá nafnasúpu alla er bent á greinina.

Allir hestamenn vita að liturinn sem prýðir rauða hesta er kallaður brúnn þegar hann er ekki á hestum eða öðrum dýrum. Árni segir að í fornu indóevrópsku máli (germönsk mál eru þar á meðal) merki orðið el rauður eða brúnn. Þarna er kominn sami samsláttur og við sjáum enn í litum hesta. Af þessu orði, segir Árni, er meðal annars orðið elk í ensku. Það er notað yfir hjartardýr sem einmitt eru rauð eða brún á litinn. Þetta getur vel passað fyrir elrið. Viður margra tegunda er rauður þegar trén eru felld. Diana Wells (2010) er á sömu slóðum þegar hún segir í sinni bók að nafnið á ættkvíslina sé komið úr fornri háþýsku þar sem tréð var kallað Elawer sem á að merkja rauðgulur.

Árni (2017) nefnir líka að áður fyrr hafi verið sagt um sólbrennda menn í Noregi að þeir verði „rauðir eins og elristubbar“.

Gráelri í Grasagarðinum í Laugardal í október 2024. Tréð varð að víkja af einhverjum ástæðum en virðist hafa verið í góðum þrifum. Sjá má hinn rauða lit í sárinu og rótar- eða stofnskot frá trénu. Mynd og upplýsingar: Hjörtur Oddson.

Útbreiðsla og blautur jarðvegur

Elritegundir er fyrst og fremst að finna í nokkuð svölu loftslagi á norðurhveli jarðar. Tegundirnar er að finna allt norður að heimskautsbaugi. Í suðri afmarkast útbreiðslan um það bil á 23,5°N og nokkrar tegundir finnast í Mið-Ameríku og suður eftir Andesfjöllum í allt að 3.800 metra hæð yfir sjávarmáli. Elritegundir eru líka í Evrópu og Norður-Afríku. Þær vaxa einnig í Asíu og norður eftir Síberíu. Á öllu þessu svæði geta þær myndað stór tré eða lágvaxna runna (Wells 2010).

Alnus glutinosa í Lystigarðinum á Akureyri. Ekki er full eining um hvað kalla skuli tréð á íslensku. Algengast er að kalla það rauðelri eða svartelri en að auki hafa sést nöfn eins og límelri og mýraelri. Mynd: Sig.A.

Algengastar eru elritegundir þar sem raki er fyrir hendi. Það merkir samt ekki að allar tegundirnar vilji vaxa í mjög blautu landi heldur í fremur röku loftslagi frekar en í þurru meginlandsloftslagi. Í þurru loftslagi þrífast fæstar tegundir nema nálægt ám, lækjum, tjörnum eða einhvers konar votlendi. Almennt má segja að tegundirnar nái bestum þroska ef þær hafa aðgang að fersku jarðvatni.

Dæmigerður vaxtarstaður fyrir Alnus glutinosa. Á báðum myndunum, sem teknar eru í Skotlandi nálægt Loch Leven, er ölinn að finna til hægri á myndunum og sjá má að trén vaxa nálægt vatni. Myndirnar voru teknar síðasta dag júlímánaðar 2025. Myndir: Sig.A.

Í erlendum bókum er gjarnan talað um að elritegundir, eins og sú sem er á myndum hér að ofan, geti vaxið í mjög blautum jarðvegi og engin ástæða er til að efast um það þar sem jarðvegshiti er nægur. Eftir því sem nær kuldabeltinu er komið þá eykst jarðvegskuldinn og blautur jarðvegur er að jafnaði kaldur. Elri virðist ekki þrífast vel í mjög köldum jarðvegi. Því er rétt að vara við að planta elri í mjög blautan jarðveg á Íslandi. Á það við um allar tegundirnar. Reynslan á Íslandi er sú að sumar tegundir geti vaxið ljómandi vel í fremur þurrum jarðvegi þótt vöxturinn sé þá minni en þar sem raki er nægur. Við sjáum þetta sjaldnast í rituðum heimildum en á því eru undantekningar. Í nýlegri bók eftir Sjöman og Anderson (2023) segir að nokkrar tegundir geti vel vaxið í fremur þurrum jarðvegi þótt þær þoli tímabundin flóð. Þetta á meðal annars við um gráelri, A. incana. Þetta tengist því að þessar tegundir eru frumherjategundir og geta lagt undir sig vist þar sem lítið annað vex. Á það einnig við þótt jarðvegurinn sé ekkert sérstaklega rakur. Svo má auðvitað minna á að vanalega rignir hér dálítið mikið þegar trén eru í vexti, rétt eins og á flestum öðrum úthafseyjum. Því eru þurrkar sjaldnast vandamál á Íslandi.

Eins og sjá má getur gráelri vaxið prýðilega í þurrum jarðvegi. Þess vegna er það stundum notað sem götutré. Þá er það hvanngrænt á sumrin þrátt fyrir litla umhirðu. Mynd: Sig.A.

Víða er þess getið í heimildum að hinar niturbindandi örverur, sem lifa með elrinu og við segjum frá í næsta kafla, geri það að verkum að elri eigi auðveldara með að vaxa í blautum jarðvegi. Þetta segir til dæmis Tudge (2005) og margir fleiri. Vel má vera að eitthvað sé til í því en sá sem þetta ritar er ekki að fullu sannfærður. Hann sér ekki af hverju þörfin fyrir nitur ætti eitthvað að aukast við það að trén vaxi í blautum jarðvegi. Hvað sem því líður þrífast margar elritegundir ljómandi vel þar sem þær fá mikið vatn að drekka, en því fer fjærri að þær geti allar vaxið í síblautum jarðvegi. Ef til vill er þetta svipað og með mannfólkið. Þótt gott geti verið fyrir sálina að fá eitthvað bragðgott að drekka er slæmt að vera sífullur alla daga.

Alnus glutinosa vex víða í Evrópu í mjög blautu landi. Hér er það í blautri og kaldri íslenskri mýri níu árum eftir gróðursetningu. Þá hafði það aðeins náð um 1,5 metra hæð. Mynd og upplýsingar: Agnes Hansen.

Rótarhnýðisgerlar

Eitt af því sem einkennir elri og gerir ættkvíslina áhugaverða eru gerlar sem lifa í sambýli við trén. Þetta sambýli nýtist trjánum því gerlarnir geta unnið óbundið nitur beint úr andrúmslofti og breytt því í amínósýrur sem eru í þannig formi að elrið getur nýtt þær sem áburðarefni sér til vaxtar. Í staðinn fá gerlarnir sykrur frá trénu sem það myndar með ljóstillífun. Þetta er gott dæmi um samhjálp ólíkra lífvera.

Gerlarnir lifa á rótum trjánna og mynda þar hnúða sem líkjast sepóttum, hnöttóttum vörtum. Oft eru þeir ekki mjög stórir, eða ef til vill á stærð við fingurnögl. Það er mjög heppilegt stærðarviðmið því fingurneglur geta verið ákaflega misjafnar af stærð. Fer það meðal annars eftir aldri þeirra. Í sumum tilfellum duga fingurneglur ekki sem viðmið því allra stærstu hnúðarnir geta orðið allt að hnefastórir. Það er líka mjög teygjanleg mælieining. Gerlar þessir eru af sérstakri ættkvísl sem kallast Frankia. Tegundin sem myndar tengsl við elrið er nefnd eftir elrinu og kallast Frankia alni.

Mismunandi stofnar af Frankia alni geta verið misduglegir við að nema nitrið úr andrúmsloftinu. Þeir geta þurft ólíkar umhverfisaðstæður til að starfa vel. Hitastig og næringarástand trjánna getur einnig skipt máli. Gerðar hafa verið tilraunir með að smita elri með hreinum stofnum af Frankia-gerlum á Íslandi. Eins og vænta mátti kom í ljós að mikill munur getur verið á bindingu niturs milli mismunandi stofna hér á landi. Ekkert smit er þó á almennum markaði og því þurfa ræktendur að smita plöntur með mold undan elri eða krömdum hnýðum burt séð frá virkni gerlanna (Halldór 2013). Ef elri reynist illa á tilteknum vaxtarstöðum gæti það sem best stafað af óheppilegum Frankia-stofni. Ef elrið er ósmitað eru engar líkur á að ræktunin gangi vel.

Sitkaelri og rússalerki í rýrum malarjarðvegi austur í Skriðdal. Takið eftir hvað elrið er grænt. Það bendir til þess að það skorti ekki næringu. Þegar gerð var skógræktaráætlun þarna var þetta svæði úrtak. Það var svo rýrt að ekki þótti taka því að reyna að rækta þar tré. Landgræðsluplönturnar lerki og elri þrífast þarna vel en kolefnisbindingin er meiri í elrinu á þessum tíma. Elrið bætir jarðvegsskilyrðin á staðnum því gerlarnir á rótum þess framleiða nitur sem annar gróður getur nýtt sér. Með tíð og tíma mun skógarbotninn klæðast gróðri og lerkið ná yfirhöndinni. Mynd: Sig.A.

Allar tegundir elris hafa þessa hnúða. Trjánum er beinlínis lífsnauðsynlegt að komast í þetta samband. Án þessara gerla skortir tréð mikilvæg næringarefni, veslast upp og drepst. Elrið getur tengst gerlunum strax á kímplöntustigi og er þá talað um að elrið sé smitað. Það er í alla staði jákvætt. Ungar plöntur sem vaxa í mjög frjóum jarðvegi og fá tilbúinn áburð geta þó lifað án gerlanna en við mælum ekki með því. Tré án gerla þekkjast á miklu ljósari laufblöðum og almennt lélegum þrifum. Enginn ætti að kaupa elri sem ekki hefur rótarhnýðisgerla á rótunum. Þeir sjást auðveldlega strax á bakka- eða pottaplöntum sem litlir hnúðar.

Þetta sambýli elritrjáa og gerla á sinn þátt í því að sumar tegundir geta vaxið mjög hratt og mikið. Til eru tegundir sem í hlýrra loftslagi geta náð um 30 m hæð á áratug (Tudge 2005, Árni 2017). Sums staðar er litið á slík tré sem hálfgert illgresi en annars staðar er þeim fagnað.

Við verðum að geta þess að Frankia finnst á fleiri ættkvíslum en elri. Gerlar af þessari ættkvísl geta einnig myndað sambýli með nokkrum öðrum trjám og runnum. Má nefna hafþyrni, Hippophae rhamnoides, og silfurblað, Elaeagnus commutata, sem dæmi. Þar eru að verki aðrar tegundir innan Frankia-ættkvíslarinnar. Einnig eru til blómplöntur sem hafa myndað tengsl við þessa ættkvísl. Þar á meðal eru tegundir af Dryas ættkvíslinni, en þjóðarblóm Íslendinga, holtasóley, Dryas octopetala, er af þessari ættkvísl. Það er þess vegna ekki jafn nauðsynlegt fyrir Frankia að hafa elri eins og það er fyrir elrið að hafa Frankia.

Hnýði með Frankia alni á rótum gráelris. Hnýðin stækka ár frá ári. Mynd: Halldór Sverrisson.

Jarðvegsbætir

Í grein eftir Þorberg Hjalta (2018) segir að í Alaska, Noregi og Finnlandi hafi árleg binding elritrjáa og -runna reynst vera 40-60 kg af nitri á hvern hektara. Sennilega er bindingin áþekk hér á landi. Til samanburðar má nefna að algengt er að bera 100 til 125 kg N/ha á ári á tún í góðri rækt (Sigurður 2024). Það tekur ekki nema um tvö ár fyrir gerlana á rótum elris á Íslandi að framleiða svipað niturmagn og er árlega borið á tún. Það nitur safnast fyrir í vistkerfinu og hefur jákvæð áhrif á frjósemina. Á túnum er stærstur hluti uppskerunnar fjarlægður árlega en í skógum er það ekki svo. Þess vegna eykst frjósemin svo lengi sem elrið vex.

Sunnar á hnettinum, þar sem vaxtartími elritegunda er lengri og hitastigið hærra, hefur mælst enn meiri binding á hvern hektara. Sums staðar hefur framleiðsla á nitri mælst yfir 300 kg á hektara í elrilundum (Árni 2017, Þorbergur 2018).

Lauf elritegunda er stundum ljósgrænt á vorin þegar niturbindingin er enn fremur lítil í vorkuldanum. Þegar hún eykst dökkna blöðin. Hjá sumum tegundum eru ný laufblöð alltaf ljósari en þau eldri. Það lagast fljótlega. Laufin falla dökkgræn á haustin og nitrið losnar þá úr því og nýtist öllu vistkerfinu. Að auki losnar nitur úr rótum á haustin þegar trén hætta vexti (Þorbergur 2018). Einnig er þess oft getið í heimildum að flestar elritegundir virðast hafa hæfileika til að losa um fosfór og jafnvel fleiri áburðarefni í jarðvegi. Má næstum ganga svo langt að segja að sumt elri bryðji grjót. Nánari upplýsingar um þetta má finna hér í grein eftir Perakis & Pett-Ridge (2019). Þessi hæfileiki eykur einnig frjósemina, rétt eins og niturbindingin. Það geta flestir svarðnautar nýtt sér til vaxtar. Þess vegna getur verið mjög heppilegt að planta elritrjám og -runnum með öðrum trjám. Það er á við endurtekna áburðargjöf sem eykur frjósemina og þar með vöxt annarra trjáa.

Á Íslandi má finna margar tegundir af elri þótt aðeins fáar þeirra séu ræktaðar af einhverju marki. Hér skín sólin í gegnum laufkrónu á margstofna sagöl, A. serrulata, sem verið hefur í Lystigarðinum á Akureyri frá því árið 1990. Mynd: Sig.A.

Hér á landi er víðast hvar krónískur niturskortur í jarðvegi og nitur er það næringarefni sem oftast skortir við ræktun á Íslandi. Í vel þroskuðum vistkerfum, þar sem stór hluti uppskerunnar er ekki fjarlægður, er að jafnaði enginn hörgull á nitri frekar en öðrum næringarefnum. Hér á landi er það sjaldan þannig því að vandfundin eru þau svæði þar sem ekki hefur verið gengið freklega á næringarforðann (Sigurður 2024). Þeim, sem vilja fræðast meira um nitur er bent á þennan pistil.

Þetta sambýli við Frankia-gerla gerir tegundirnar sérlega áhugaverðar sem hjálpartré í skógrækt. Á Íslandi eru til jurtir af belgjurtaætt eða ertublómaætt sem kallast Fabaceae á fræðimálinu. Þær vinna einnig nitur úr andrúmsloftinu á sambærilegan hátt. Elritegundirnar binda nitur miklu lengur en flestar jurtkenndar plöntur því jurtirnar deyja eða þeim fækkar verulega þegar skógurinn vex upp og fer að varpa skugga. Sumar tegundir elris geta vel keppt við aðrar trjátegundir í áratugi og auðgað jarðveginn á meðan þær lifa. Diana Wells (2010) og Colin Tudge (2005) segja frá því að þrátt fyrir að niturnám elritrjáa og -runna minni töluvert á niturnám plantna og trjáa af belgjurtaætt eru gerlarnir óskyldir með öllu. Svo er að sjá sem þetta sambýli hafi þróast á líkan hátt í að minnsta kosti tvö skipti hjá óskyldum tegundum trjáa og gerla. Í báðum tilfellum nýtist niturnámið ekki bara trjánum, heldur öllu vistkerfinu.

Sitkaelri, Alnus sinuata og blæelri, A. tenuifolia, á Þorlákshafnarsandi tíu árum eftir gróðursetningu í örfoka og sandorpið helluhraun. Hér notum við gömlu fræðiheitin sem enn eru mörgum töm en báðar hafa þessar tegundir verið felldar undir stórar safntegundir. Við segjum nánar frá því í næsta pistli okkar. Myndina tók Aðalsteinn Sigurgeirsson árið 2013.

Margar tegundir elris teljast til frumbýlinga í sinni vist og henta því einkar vel til landgræðslu. Aðrar tegundir koma inn fljótlega á eftir frumbýlingunum og eru meðal fyrstu trjáa sem vaxa í margskonar landi (Clapp & Crowson 2023).

Ef elri er notað sem landgræðsluplanta getur það haft marga kosti. Sá helsti er auðvitað hæfnin til að binda nitur. Annar kostur er að elrið er trjákennt og hefur öflugt rótarkerfi. Það hjálpar til við að binda jarðveg og auðga hann af kolefni. Ef við lítum á það sem hástig landgræðslu að skila landinu þannig til næstu kynslóða að landið sé sjálfbært og jarðvegurinn sé frjór og vel varinn, þá eru skógar málið. Þá kemur elrið sterkt inn. Þegar það er notað þarf ekki að græða upp landið fyrst og síðan að rækta skóg. Auðvitað getur markmiðið með landgræðslunni verið annað en hér er lýst og þá ber að velja plöntur samkvæmt þeim markmiðum.

Sitkaelri vex ljómandi vel í þessari blönduðu líparítmöl sem þarna má sjá. Þökk sé gerlunum á rótum þess sem vinna nitur beint úr andrúmsloftinu. Mynd: Sig.A.

Eftir því sem þetta sambýli elritegunda við Frankia-gerla er skoðað betur, þeim mun meiri athygli vekur það. Hliðarafurð af þessari niturbindingu trjáa af þessari ættkvísl er sú að laufblöðin eru mjög næringarrík. Þess vegna þekkist það víða um heim að rækta ákveðnar elritegundir sem fóður fyrir húsdýr. Sérstaklega er tegundin Alnus nepalensis, sem ættuð er úr Himalæjafjöllum, þekkt fyrir þetta. Þeirri tegund er víða um heim plantað í þessum tilgangi og til að fá eldivið. Þetta merkir líka að þær elritegundir sem ræktaðar eru á Íslandi þola illa beit. Niturbindingin gerir elrið próteinríkt og eftirsótt til beitar. Því er friðun lands skilyrði fyrir góðum árangri elriræktunar. Þegar trén hafa náð góðri hæð má vel hugsa sér að beita elriskóga ef beitinni er stýrt og vilji landeiganda er fyrir hendi, enda er frjósemi mikil undir elritrjám eins og að líkum lætur.

Rótarhnýðin sjást vel á þessu gráelri. Aldrei ætti að planta elri nema það sé smitað af réttum Frankia gerlum. Mynd: Árni Þórólfsson.

Rétt er að nefna að elri myndar ekki aðeins sambýli með gerlum sem vinna nitur úr andrúmsloftinu. Það lifir líka í sambýli við svepprótarsveppi sem eru sérhæfðir í að vaxa með elri og þola það niturmagn sem jafnan er í jarðvegi kringum elritrén. Séu réttir sveppir til staðar hjálpa þeir til við að ná í þær bjargir sem elrinu eru mikilvægar og tengjast rótarendum þess og mynda svepprót.

Sambýlissveppur, Naucoria escharioides, með elri í gróðrarstöðinni Þöll í Hafnarfirði. Plöntur sem hafa myndað sambýli með sveppum vaxa betur en án sveppa. Mynd: Árni Þórólfsson.

Smitun trjáa

Allar betri gróðrarstöðvar sjá til þess að plönturnar séu smitaðar með réttum gerlum áður en þær eru afhentar til gróðursetningar. Bakkaplöntur virðast ýmist taka upp smitið efst eða neðst í rótarkögglinum og fer það sjálfsagt eftir því hvernig þær eru vökvaðar með smiti. Pottaplöntur virðast fyrst og fremst mynda hnúða rétt undir yfirborði moldarinnar. Smitaðar plöntur eru með vörtulíka hnúða á rótunum.

Í næsta pistli okkar segjum við frá því að elri og birki eru taldar náskyldar tegundir. Vel má ímynda sér að upphaf elriættkvíslarinnar hafi orðið þegar einhver birkitré tóku upp náið sambýli við Frankia-gerla fyrir um 19 milljónum ára. Áhöld eru uppi um hvort Frankia-gerlar geti hugsanlega þrifist á rótum birkitrjáa án þess að mynda þar hnúða. Að minnsta kosti þekkjast þess dæmi að elri hafi verið plantað í mójörð á Íslandi og náð að byggja upp smit. Þetta virðist þó aldrei gerast ef ósmituðum plöntum er plantað í örfoka land eða rýra mela. Þar vantar alltaf réttar sambýlisörverur. Þetta gæti bent til þess að örverurnar hafi ekki allar dáið út á síðustu ísöld heldur hjarað með aðstoð birkisins og jafnvel myndað einhvers konar dvalagró sem enn lifa sums staðar í jarðvegi. Í raun er frekar stutt síðan landið var allt birki vaxið á láglendi og ef Frankia hefur tórað með birkinu má vel ímynda sér að sums staðar leynist gerlarnir enn í jörðu. Þetta eru þó aðeins hugmyndir og jafnvel mjög umdeildar hugmyndir. Við vitum ekki til þess að Frankia-gerlar hafi fundist á rótum birkitrjáa á Íslandi og það er alveg ljóst að á birki mynda þeir ekki hnúða eins og á elri. Því er öruggast að tryggja að plönturnar séu smitaðar við gróðursetningu.

Á þessari mynd sjást þrjár tegundir sem vinna nitur úr andrúmsloftinu með hjálp gerla á rótunum. Þarna má sjá alaskalúpínu, Lupinus nootkatensis, sem er með gerla af ættkvíslinni Rhizobium á rótunum. Svo má sjá gráleitan hafþyrni, Hippophae rhamnoides, og gráöl, Alnus incana. Þær hafa mismunandi tegundir af ættkvíslinni Frankia á rótunum. Neðst til hægri má sjá rótarskot af gráelri. Aðrar plöntur, eins og lerkið í bakgrunni, njóta góðs af nitrinu. Þarna var áður nánast ógróinn melur. Mynd: Sig.A.

Jarðvegshreinsun

Það er ekki nóg með að elri bæti jarðveginn með því að binda hann og auðga með nitri og í sumum tilfellum fleiri næringarefnum. Í erlendum bókum er þess oft getið að elritegundir taka upp þungmálma úr jörðu og færa þá út í laufin. Þannig geta þær hreinsað jarðveginn af óæskilegri þungmálmamengun. Um þetta má meðal annars lesa hjá Wells (2010), Tudge (2005) og fleiri höfundum. Við verðum þó að gera ráð fyrir að í flestum tilfellum falli laufin af trjánum á haustin og þar með fari þungmálmar, ef þeir eru í laufunum, aftur út í vistkerfið. Kosturinn er sá að þá dreifast þeir svo vítt og breytt að styrkur þeirra í jörðu þynnist. Þeirra verður því ekki vart í svo miklum mæli að þeir valdi skaða. Annars gæti þurft að fjarlægja elriblöðin af runnunum og meðhöndla þau eins og eiturefnaúrgang.

Sem betur fer er svona þungmálmamengun ekki algeng í íslenskum jarðvegi en víða erlendis er elri beinlínis notað til að hreinsa slíkan jarðveg. Blöð elris hafa einnig verið notuð til að meta og greina þungmálma í jörðu. Má nefna að elri getur tekið upp gull og fært út í blöð sín.

Gráelri sem götutré á Akureyri. Mynd: Sig.A.

Að lokum

Í þessum pistli höfum við sagt frá þessari vannýttu ættkvísl sem að ósekju mætti rækta miklu meira en nú er gert. Í smíðum eru fleiri pistlar um tegundir ættkvíslarinnar. Þeir verða birtir við tækifæri. Næsti pistill fjallar um náttúrusögu ættkvíslarinnar. Einnig verða þar sagðar sögur sem tengjast ættkvíslinni á einn eða annan hátt. Að lokum viljum við þakka öllum þeim sem veittu okkur upplýsingar sem að gagni komu við gerð þessa pistils og lánuðu okkur myndir. Sérstaklega fær Árni Þórólfsson hjá Skógræktarfélagi Hafnarfjarðar okkar bestu þakkir. Hann er einn mesti elrisérfræðingur landsins. Við viljum einnig þakka Guðríði Gyðu Eyjólfsdóttur fyrir mikilvægan prófarkalestur. Allar villur sem örugglega leynast í textanum eru þó á ábyrgð höfundar.

Einn stór ölur ásamt afkvæmum sínum við ána Tay í Skotlandi. Þarna vex tegundin Alnus glutinosa villt við árbakkann.

Heimildir og frekari lestur

Til frekari upplýsinga viljum við auðvitað byrja á því að benda á þá pistla sem væntanlegir eru. En eins og gefur að skilja koma þeir seinna á netið. Helstu heimildir okkar má sjá hér að neðan. Flestar eru nýttar í þessum pistli en við birtum einnig fáeinar mikilvægar heimildir fyrir þá sem ekki geta beðið eftir næstu pistlum.

Árni Þórólfsson (2017): Elri-Ölur. Í: Skógræktarritið 2017 2. tbl. bls. 10-25. Skógrækarfélag Íslands, Reykjavík.

Tim Baxter & Hugh A. McAllister (2024): Alnus Mill. Af vefsíðunni Trees and Shrubs Online. Sjá: Alnus - Trees and Shrubs Online.  International Dendrology Society. Sótt 10. júlí 2025.

Casey Clapp & Alex Crowson (2023): MID SUCCESSION (RED ALDER). Hlaðvarpsþáttur úr þáttaröðinni: Completely Arbortrary frá febrúar 2023 Sjá: MID SUCCESSION (RED ALDER) — Completely Arbortrary

Friðgeir Grímsson, Leifur A. Símonarson og Thomas Denk (2007): Elstu flórur Íslands. Í Náttúrufræðingurinn, 75 (2-4): 85-106. Hið íslenska náttúrufræðifélag. Náttúrufræðistofa Kópavogs.

Halldór Sverrisson (2013): Elri á Íslandi – reynsla og möguleikar. Í Rit Mógilsár Nr. 27, bls. 32-37. Sjá: Rit Mógilsár - Nr. 27 (2013) - Tímarit.is

Steven S. Perakis & Julie C. Pett-Ridge (2019): Nitrogen-fixing red alder trees tap rock-derived nutrients. Birt á vefsíðunni PNAS.org þann 25. febrúar 2019. Sjá: Nitrogen-fixing red alder trees tap rock-derived nutrients | PNAS.

Sigurður Arnarson (2024):Nitur. Pistill á heimasíðu Skógræktarfélags Eyfirðinga frá 7. febrúar 2024. Sjá: Nitur.

Sigurður Blöndal og Skúli Björn Gunnarsson (1999): Íslandsskógar. Hundrað ára saga. Mál og mynd.

Henrik Sjöman & Arit Anderson (2023): The Essential Tree Selection Guide for climate resilience, carbon storage, species diversity and other ecosystem benefits. Filbert Press & Royal Botanic Gardens, Kew.

Colin Tudge (2005): The Tree: A Natural History of What Trees Are, How They Live, and Why They Matter. Crown Publishers, a division of Random House, Inc, New York.

Diana Wells (2010): Lives of the Trees. An Uncommon History. Algonquin Books of Chapel Hill. Chapel Hill, North Carolina.

Simon Wills (2018): A History of Trees. Pen & Sword White Owl. Barnsley, South Yorkshire, England.

Scott McG. Wilson, Bill Mason, Peter Savill & Richard Jinks (2018): Non-native alder species (Alnus spp.). review the record and future potential for British forestry of alder species introduced from Europe and North America. Birt í Species Profile hjá rfs.org.uk í júlí 2018. Sjá: Layout 1.

Þorbergur Hjalti Jónsson (2018): Vanmetið fenjatré. Í Riti Mógilsár nr. 36. Rannsóknarsvið Skógræktarinnar. Sjá: Rit Mógilsár - Nr. 36 (2018) - Tímarit.is.