Milli hárra fjallatinda Hvítfjalla (White Mountains) í Sera Nevada og í austurhluta Kaliforníu og hinna enn hærri Klettafjalla í Kólóradó og Utah er mjög hrjóstrugt landslag. Hálfgert eyðimerkurlandslag hátt yfir sjó. Á máli heimamanna kallast þetta svæði Great Basin. Þar vaxa furutré. Þau eru af einni af tveimur eða þremur náskyldum tegundum sem eiga það allar sameiginlegt að á könglum þeirra eru broddar á köngulhreistrinu. Af þeim draga þær nafn sitt og eru allar kallaðar broddfurur. Þarna, hátt í fjöllunum, hærra en nokkur önnur tré á svæðinu, vaxa þær með snúnum og bognum stofnum og hafa gert lengi. Þetta eru elstu trjástofnar í heimi.
Um 6 m hátt tré í Cave Mountain, Nevada ásamt lægri og yngri trjám. Myndina á C.J. Earle og er hún fengin héðan.
Um aldur trjáa
Hversu gömul geta tré orðið? Það fer sjálfsagt eftir því hvernig við mælum aldur þeirra. Mörgum þykir eðlilegast að mæla aldur stofnanna eða aldur „standandi trjáa“ eins og stundum er sagt. Aðrir vilja taka aldur rótarinnar með í reikninginn eða jafnvel að reyna að reikna út hvenær fræið spíraði.
Í þessum pistli höldum við okkur við fyrsta möguleikann og reynum að skoða aldur standandi trjáa.
Hvergi mynda broddfurur stóra, samfellda skóga. Þær vaxa frekar í litlum hópum nálægt skógarmörkum til fjalla. Þar er allra veðra von. Stundum er vaxtartíminn svo stuttur að ekki vinnst tími fyrir þær, sem standa á erfiðustu stöðum, að mynda nýja árhringi. Ef árhringir eru taldir hjá þessum trjám gefur það aðeins hugmynd um lágmarksaldur.
Rindafura í Hvítfjöllum. Takið eftir hvernig jarðvegur hefur runnið eða fokið frá rótunum. Myndina tók Fred Blackburn og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Tegundir
Samkvæmt heimasíðu, sem haldið er úti af vísindamönnum Kew Gardens, World Flora Online eru þetta núna taldar þrjár tegundir.Allar þrjár (eða báðar, ef þær eru tvær) tegundirnar eiga heilmargt sameiginlegt og sumir telja þær til einnar tegundar sem skipta megi í tvö eða þrjú afbrigði. Aðeins ein þeirra er eitthvað ræktuð í görðum í heiminum. Hún hefur ratað til Íslands og gengur undir þessu sameiginlega nafni: Broddfura. Því verðum við sennilega að kalla hinar eitthvað annað til að valda ekki ruglingi, en þegar við tölum um broddfurur í fleirtölu getum við sem best verið að tala um þennan hóp trjáa. Broddfuran sem hér er ræktuð kallast Pinus aristata og verðskuldar sérstakan pistil. Hann mun birtast síðar. Önnur tegund kallast Pinus balfouriana og er ekki í ræktun hérlendis og er stundum talin afbrigði af P. aristata. Þriðja tegundin heitir Pinus longaeva. Hún verður elst þessara trjáa og þessi pistill er fyrst og fremst um hana. Það er hún sem vex í Hvítfjöllum. Sumir vilja setja þessar tegundir saman í sérstakan hóp og kalla hann Balfourianae.
Samkvæmt þessu korti eru broddfurutegundirnar tvær en ekki þrjár. Tegundin sem vex á Íslandi er rauðmerkt en tegundin sem myndar elstu trén er blámerkt. Kortið fengið héðan. Þriðja tegundin, sem ekki er merkt inn á kortið, vex í Kaliforníu.
Rindafuru má gjarnan finna þar sem fátt annað þrífst. Myndina á National Park Service.
Um barrnálar
Furur eru af þallarætt, Pinaceae. Öll helstu barrtré sem ræktuð eru á Íslandi til nytja eru af þessari ætt. Má þar nefna lerki, Larix spp. og greni, Picea spp. Furur má þekkja frá þessum frændgarði á því að hinar sígrænu nálar vaxa í knippum út úr greininni. Lerkið hefur líka nálar í knippum en þær eru ekki sígrænar. Myndin hér til hliðar sýnir grein af rindafuru. Sjá má barr og köngul með broddum. Myndina á C.J. Earle og er hún héðan.
Allar furur mynda barrnálar í knippum og má líta á það sem einkenni þeirra. Í grófum dráttum má skipta þeim í tvo meginhópa. Þeir eru reyndar það ólíkir að sumum þykir með ólíkindum að þeir skuli enn vera taldir tilheyra sömu ættkvíslinni. Ef til vill er það fremur hefð en nokkuð annað sem veldur því. Annar hópurinn er með fimm nálar í hverju knippi, hinn með tvær eða þrjár. Fimm nála fururnar hafa langar og mjúkar nálar á meðan hinn hópurinn er með hvassari og styttri nálar. Undantekningin frá þessu eru þessar tvær eða þrjár tegundir af broddfurum. Þær hafa fimm nálar í knippi en þær eru ekki langar, mjúkar og þokkafullar heldur stuttar og stífar. Þær verða varla nema 2 eða 3 cm að stærð. Það gerir það að verkum að þessar furur minna pínulítið á broddgelti. Nafnið „broddfura“ vísar samt ekki í það heldur í könglana.
Rindafura í Inyo National Forest í Hvítfjöllum Kaliforníu. Mjög algengt myndefni. Þetta tré hefur upplifað milljón sólarupprásir og jafn mörg sólarlög. Myndina tók Ğasparek István Zoltán og birti á Facebooksíðunni Unique Trees. Hann segir að elsta tréð á þessum slóðum sé 5.071 árs en til að vernda það fyrir skemmdarverkum sé ekki gefið upp hvar það tré er að finna.
Ekkert barr er sjáanlegt á þessu tré enda er það dautt, samkvæmt þessari síðu. Þar kemur fram að dauðar rindafurur geti staðið öldum saman í þurru og köldu loftslagi þar sem sveppir og aðrar rotverur láta þau í friði. Víða á þráðum alnetsins má sjá myndir af þessu tré þar sem því er haldið fram að það sé við ágæta heilsu.
Sama tré að nóttu til. Myndina tók Shiraz Bosman og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Annað sem greinir þessar furur frá öðrum fimm nála furum er að hver barrnál lifir að jafnaði mun lengur á þessum trjám.
Öll barrtré þurfa að endurnýja nálarnar. Sum þeirra, eins og lerkið, gerir það árlega. Aðrar endurnýja þær jafnt og þétt þannig að á hverju ári fellur hluti nálanna af trjánum, gjarnan einn árgangur eða svo og nýjar spretta fram. Hjá broddfurum getur hver nál lifað í allt að 10 til 40 ár ef ekkert óvænt hendir. Samkvæmt þessari síðu getur hinn hái aldur nálanna hjálpað trjánum að lifa af á löngum þurrkatímabilum. Þá einfaldlega bíða trén en vaxa ekki og geta því ekki endurnýjað nálarnar. Ef þær dræpust og féllu af án þess að nýjar kæmu fram væru dagar furunnar taldir.
Stofnar á rindafurum geta verið snúnir á alla kanta. Myndina á Maureen Price og birti hana á Facebooksíðunni Unique Trees.
Broddfurur hafa annað einkenni sem skilur þær frá öðrum fimm nála furum. Nálarnar eru með harpix útfellingar svo á þeim má sjá litla, hvíta bletti sem ekki sjást á öðrum heilbrigðum furum. Þegar allt þetta er tekið saman má segja að þessi gerð nála gerir þessar furur alveg einstakar og auðþekktar frá öllum öðrum furum. Aftur á móti er ekki hlaupið að því að greina þær í sundur. Ef til vill skiptir það okkur engu máli því aðeins ein þeirra vex á Íslandi og eins og áður segir má vel halda því fram að þetta séu fremur afbrigði en tegundir.
Harpix útfellingar á nálum broddfuru framan við Ráðhúsið á Akureyri. Mynd: Sig.A.
Rindafura
Elst allra broddfurutrjáa og þar með elstu standandi trjástofnar í heimi tilheyra tegundinni Pinus longaeva Bailey. Til að forðast misskilning leitum við til Orðabanka íslenskrar málstöðvar. Þar er þessi tegund broddfuru kölluð rindafura. Við höldum okkur við það nafn. Tegundarheitið longaeva er úr latínu og merkir langur aldur eða ævaforn. Er það vel til fundið enda er talið að hver stofn geti orðið allt að 5000 ára gamall. Þá erum við að tala um að einn stofn sem hefur vaxið upp af einu fræi en ekki endurnýjað sig með rótarskotum eða á annan sambærilegan hátt. Fyrir fimm þúsund árum var mannkynið á bronsöld og enn voru fimm hundruð ár í að pýramídarnir miklu í Egyptalandi yrðu reistir og enn lengra í að nokkur maður álpaðist til Íslands. Á þeim tíma var meiri úrkoma í fjöllunum þar sem þessi tré lifa í dag og aðstæður allar betri. Framan af æfi sinni hafa þær eflaust lifað hinu ágætasta lífi. Svo fóru fjöllin að þorna og kólna og þar með versnuðu skilyrðin. En þessi tré neituðu að gefast upp og eru þarna enn (Spadea 2022).
Dæmigerður skógur af rindafurum á Duckwater Mountain í Nevada. Þarna er ekki mikil samkeppni við annan gróður. Myndina tók C.J. Earle árið 2001. Myndin fengin héðan.
Margskipt lífvera
Rindafura á það sameiginlegt með öðrum broddfurum að búa yfir einni sérhæfingu sem hjálpar þeim að komast af við erfiðar aðstæður. Auðvitað má líta á eina broddfuru, greinar, stofn og rætur, sem eina lífveru. En tréð býr yfir þeim hæfileika að deila sjálfu sér í smærri einingar. Tiltekinn hluti rótarkerfisins tengist fyrst og fremst tilteknum greinum í gegnum stofninn. Það merkir að ef hluti rótarkerfisins drepst, til dæmis vegna jarðvegseyðingar, hefur það einungis áhrif á hluta af greinunum. Stundum má sjá tré, þarna í fjöllunum, sem eru dauð að stórum hluta en hluti stofnsins og greinarnar þar ofan við eru sprelllifandi. Þetta hjálpar trjánum að lifa af ýmiss áföll sem kunna að henda, jafnvel þótt hluti trésins gefist upp og drepist (Great Basin National Park).
Þessi fura er dæmigerð fyrir öldunga. Hluti trésins er dauður en tréð lifir! Myndina tók Shiraz Bosman og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Öldungar
Í þjóðgarðinum Great Basin National Park í Nevada í Bandaríkjunum má fá sér göngutúr um klettótt landslag þar sem margir öldungar standa. Eitt til þrjú hundruð ára furur eru ekki tiltökumál á þessum slóðum. Flest bendir til að þarna sé að finna elstu standandi tré í heimi. Sumir segja elstu lífverur í heimi. Því hafa broddfurur, nánar tiltekið rindafurur, gert tilkall til að teljast elstu þeirra trjáa í heimi sem ekki mynda rótarskot af neinu tagi.
Á þessu svæði vaxa sumar fururnar á fornum jökulruðningi. Árið 1964 vildi jarðfræðingur að nafni Donald R. Currey vita meira um þessar jökulminjar og fékk leyfi hjá Skógarþjónustu Bandaríkjanna, United States Forest Service til að taka sýni úr nokkrum furum sem taldar voru allt að 4000 ára gamlar. Með þetta leyfi í höndunum hjó hann niður fáeinar furur til að telja og skoða árhringi þeirra. Okkur kann að þykja það heldur dramatísk aðferð við að meta aldur trjáa að fella það einfaldlega til að skoða árhringi. Það var samt gert enda enginn Ólafur Eggertsson á svæðinu. Þannig gat Currey séð hvenær fururnar námu þarna land og fengið upplýsingar um loftslagsbreytingar á 4000 ára tímabili byggðar á þykkt árhringjanna. Ein af þeim furum sem hann felldi reyndist hafa að minnsta kosti 4862 árhringi. Þar sem óvíst er talið að þetta tré hafi myndað árhringi á hverju ári er talið víst að þetta tré hafi verið að minnsta kosti 4900 ára gamalt. Tré þetta átti sér sérnafn. Það hét Promeþeus eftir dúddanum sem stal eldinum frá grísku goðunum og færði mannkyninu - og fékk bágt fyrir (Great Basin National Park 2021). Eldinum sem Promeþeus gaf mannkyninu fylgdi mikil þekking. Sama má segja um hið forna tré. Í dauða sínum fékk mannkynið aukna þekkingu á aldri lífvera og veðurfari í hartnær 5000 ár. Nafnið er því sérlega viðeigandi.
Ungar furur í skjóli móður sinnar. Gamlar rindafurur geta vel myndað frjótt fræ. Myndina tók Shiraz Bosman og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Hægt er að mæla aldur trjáa án þess að fella þau. Árið 1957 var eitt tré mælt á þann hátt að bora inn í kjarna þess og ná í sýni. Hægt er að telja árhringina í ró og næði á rannsóknarstofu úr þessu sýni. Þetta aldna tré hefur verið nefnt eftir einni af persónum Biblíunnar, sjálfum Metúsalem sem varð allra karla elstur eða 969 ára gamall samkvæmt áreiðanlegum heimildum. Þetta tré reyndist vera 4.789 ára gamalt. Tréð Metúsalem er enn á lífi og þið getið sjálf reiknað út hvað hann er núna gamall. Sumir segja þetta vera elsta trjástofn í heimi.
Þar skammt frá er annað tré. Aldur þess hefur verið mældur með svokallaðri geislakolsmælingu. Hún er ekki alveg jafn nákvæm og talning árhringja en gaf töluna 5065 ár. Menn deila enn um hvort mælingin sé nægilega nákvæm. Sé hún rétt er þetta elsti þekkti trjástofn í heimi. Þetta tré er enn á lífi og hefur ekki fengið neitt sérnafn. Hvað á að láta tré heita sem er eldra en Metúsalem? Á heimasíðu Great Basin National Park segir að vel geti verið að enn eldri einstaklingar séu á þessu svæði.
Myndina af þessum öldungi tók Shiraz Bosman og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Samanburður
Aðferðin til að mæla aldur Metúsalems er sú sama og Ólafur Eggertsson hefur notað til að mæla aldur elstu trjáa Íslands. Hann hefur fundið eini á Hólasandi sem gæti verið allt að 280 ára gamall. Ólafur hefur talið að minnsta kosti 250 árhringi. Sjá má grein um málið hjá Skógræktinni. Sjálfsagt eru vandamálin við aldursgreininguna svipuð. Sumir árhringirnir eru svo litlir að þeir sjást varla.
Furur í klettum. Fjær má sjá fleiri furur. Myndina tók Janet Tangney og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Útlit öldunganna
Hvernig líta svona öldungar út? Þegar horft er á þá fer ekkert á milli mála að þau eru einmitt það. Öldungar. Þeir mega sjálfsagt muna sinn fífil fegurri. Þau eru öll snúin og undin á alla kanta, sumar greinarnar dauðar og lífvana, aðrar varla með nokkru barri en lifa þó. Öldungarnir vaxa hátt í fjöllunum þar sem nánast ekkert annað þrífst og engin önnur tré keppa við þá um ljós og þá litlu næringu sem þar er að finna. Hörð lífsbaráttan hefur mótað þessi tré. Neðar í hlíðum fjallanna finnast ekki svona öldungar. Fururnar vaxa samt þar en líta út eins og venjuleg tré og geta orðið um 15 metra háar. Þær verða undir í samkeppninni við önnur tré eða verða skógareldum að bráð löngu áður en kemur að því að þær nálgist fimmta þúsundið í aldri, hvað þá það sjötta. Skógareldar ná aldrei upp í elstu trén því þar er nánast enginn gróður sem getur brunnið.
Þessa mynd tók Sue Moore og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.
Rindafura vex ekki á Íslandi en frænka hennar, broddfuran, gerir það. Hér með lofum við því að síðar munum við birta pistil um hana.
Heimildir:
Thomas Spadea (2021): The Bristlecone Pine. Hlaðvarpsþáttur í þáttaröðinni My Favorite Trees https://mftpodcast.com// nr. 32 frá ágúst 2021. Sjá: https://mftpodcast.com/episode-32-the-bristlecone-pine/
Auður I. Ottesen (ritstj.)(2006): Barrtré á Íslandi. Handhægur leiðarvísir fyrir ræktendur. Sumarhúsið og garðurinn, Reykjavík.
Great Basin National Park (2021): Bristlecone Pines. National Park Service, Nevada. Sjá: https://www.nps.gov/grba/planyourvisit/identifying-bristlecone-pines.htm Síðast uppfært 8. okt 2021, sótt 25.07. 2023.
Myndir eru fengnar frá eftirfarandi heimasíðum: http://www.sonic.net/bristlecone/intro.html
https://www.nps.gov/grba/planyourvisit/identifying-bristlecone-pines.htm https://www.facebook.com/groups/579079902729685/search/?q=bristlecone
Í aðrar netheimildir er vísað beint í texta.