Gljávíðir

Seinni part sumars árið 703 gekk yfir landið mikið austanveður. Bar það með sér töluverðan fjölda af fræjum víðitegundar sem kallast gljávíðir, Salix pentandra. Á þessum tíma voru engir stórir grasbítar á landinu og því var landið svo til algróið. Þess vegna áttu þessi víðifræ ekki mikla möguleika á að lenda á heppilegum stað til að geta spírað og vaxið. Aðeins einu fræi þeirra tókst það. Það lenti á rökum stað við árbakka þar sem áin hafði vaxið í leysingum um veturinn og myndað heppilegt set fyrir víðifræ. Þar spíraði þessi fyrsta gljávíðiplanta landsins. Þar óx með tímanum upp þessi fíni gljávíðir sem varð einir átta metrar á hæð og gnæfði yfir annan víði á árbakkanum. Þegar hann fór að blómstra kom í ljós að um karlplöntu var að ræða. Má fullyrða að þetta hafi verið mest einmana (eða eintrjáa) tré í allri álfunni, því ekkert annað tré af sömu tegund óx á landinu. Þar sem þessi gljávíðir blómstraði heldur seinna en allur annar víðir á landinu átti hann enga möguleika á að koma erfðaefni sínu til næstu kynslóðar. Reyndar er með öllu óvíst að hann geti myndað blendinga með þeim víðitegundum sem fyrir voru í landinu.

Gljávíðir á Akureyri. Augljóst er af hverju hann ber þetta nafn. Mynd: Sig.A.

Svo gerðist það þremur áratugum síðar að aftur barst gljávíðifræ til landsins. Ekki nóg með það. Það lenti skammt frá þessum gljávíði og náði að spíra. Liðu nú nokkur ár þar til hinn nýi víðir tók að blómstra. Ef hann hefði verið kvenkyns teldist gljávíðir til íslenskra víðitegunda í dag. Svo var ekki. Þetta var karlplanta. Þær áttu ekki möguleika á að fjölga sér á Íslandi og dóu út.

Gljávíðir í Mosfellsbæ. Stofninn framan við tréð tilheyrir öðru tré. Stofn víðisins sést samt á myndinni en er mun sverari og hallar til hægri á myndinni. Sjá má hann ofan við einkabílastæðaskiltið. Mynd: Sig.A.

Auðvitað er þessi saga hreinn tilbúningur. Við vitum ekkert um hvernig veðrið var árið 703. Við vitum ekki heldur hvort gljávíðifræ hafi borist yfir hafið, lifað ferðalagið af og spírað hér. Þó má vel vera að það hafi gerst. En til að landnám geti tekist verða plönturnar að vera af sitthvoru kyni og vera svo nærri hver annarri, bæði í tíma og rúmi, að frjóvgun geti orðið. Til að tryggja erfðafræðifjölbreytileika þurfa að auki að berast nokkrar plöntur.

Gljávíðigræðlingur sem stungið var beint á vaxtarstað.

Mynd: Þráinn Gíslason.

Hvenær telst planta íslensk?

Það sem er þó merkilegast í þessari tilbúnu sögu er að ef plantan á að teljast íslensk telja margir að mestu máli skipti hvenær og hvernig hún barst til landsins. Í náttúruverndarlögum nr. 60/2013 er gert ráð fyrir að ef gljávíðirinn hefði sjálfur komið til landsins, án aðstoðar manna, hefði hann verið íslenskur, burt séð frá því hvenær það gerðist. Náttúrufræðistofnun lagði reyndar til að plantan hefði þurft að koma fyrir miðja átjándu öld til að teljast íslensk og þannig var það þegar lögin voru samþykkt árið 2013. Ef það ákvæði væri enn í gildi merkir það að ef gljávíðirinn hefði sjálfur komið til landsins á undan hreindýrunum væri hann íslenskur. Annars ekki.

Myndarlegur gljávíðirunni þann 21. 10. 2022. Hann er enn grænn á meðan aðrar lauffellandi tegundir eru lauflausar. Myndin tekin við fyrverandi sumarhúsalóð sem kallast Arnarbæli og er rétt utan við Guðmundarlund í Kópavogi. Mynd: Þráinn Gíslason.

Árið 2015 var lögunum breytt og þetta ákvæði fellt úr gildi.

Aftur á móti er í gildi reglugerð um innflutning, ræktun og dreifingu útlendra plöntutegunda. Þar má finna skilgreiningar á innlendum og erlendum tegundum.

„Innlend tegund: Allar tölusettar tegundir í Flóru Íslands, 3. útgáfu frá 1948, og plöntur á lista yfir íslenskar plöntutegundir, sbr. ákvæði til bráðabirgða.

Útlend tegund: Allar aðrar plöntutegundir en innlendar tegundir.“

Gljávíðitré í garði í Kinnunum í Hafnarfirði þann 14.10.2022. Enn er það algrænt þótt langt sé liðið á haustið. Mynd: Sig.A.

Þannig að til að gljávíðir geti talist íslenskur yrði hann að hafa komið sér hingað sjálfur fyrir árið 1948 og þá verið talinn íslenskur. Það tókst honum ekki og er því útlend tegund sankvæmt reglugerðinni. Hann var að vísu kominn til landsins þá en hafði hvergi sáð sér út, svo vitað sé.

Í bráðabirgðaákvæðinu, sem vísað er til, segir að sérfræðinganefnd skuli gera tillögu um hvaða tegundir skuli skilgreindar sem innlendar. Þann lista hefur sá sem þetta ritar ekki séð.

Gamalt gljávíðitré í nágrenni við Reykjalund 15.10. 2022. Öll önnur lauftré á svæðinu hafa hent laufum sínum en gljávíðirinn er enn grænn. Mynd: Sig.A.

Lýsing

Gljávíðir er lítið tré eða stór runni. Erlendis getur hann orðið um 14 metra hátt tré en gera má ráð fyrir að hér geti hann orðið um 10 metrar, ef hann fær tækifæri til. Algengara er þó að tegundin sé ræktuð sem limgerðisplanta og er þá að jafnaði klippt til. Þegar gljávíðir fær að vaxa stakstætt sem tré, eða í skjólbeltum, getur hann orðið einstofna eða tré með nokkra stofna. Gljávíðir er að jafnaði frekar hægvaxta og kræklóttur á Íslandi.

Gljávíðir getur verið mjög skemmtilegur í skógarjörðum eins og sjá má. Á svona stöðum lengir hann sumarið fram á haustið með sínum græna lit. Mynd: Sig.A.

Blöðin eru aðalsérkenni þessa víðis. Þau eru mjög gljáandi og falleg. Ber hann af þeim nafn sitt á íslensku. Á ensku er hann gjarnan kallaður Bay willow eða Laurel willow því blöðin minna töluvert á lárvið sem gengur gjarnan undir nöfnum Bay tree eða Laurel tree. Um lárvið höfum við áður skrifað pistil sem má finna hér.

Lárviðarlauf. Laufin minna mjög mikið á gljávíði.

Myndin úr pistlinum sem vísað er í hér ofar.

Gljávíðir finnst villtur um norðanverða Evrópu og norðurhluta Asíu. Hann er það norðlægur að hann er mun algengari í Skotlandi og norðurhluta Englands en í suðurhlutanum og í Veils.

Nærmynd af blöðum gljávíðis í haustsólinni í Sólskógum í Kjarnaskógi. Þetta er einn af nýju klónunum sem virðast standast gljávíðiryð betur en eldri gljávíðir. Mynd: Sig.A.

Gljávíðir á Íslandi

Maður var nefndur Schierbeck og var landlæknir á Íslandi. Hann var mikill áhugamaður um garðyrkju og trjárækt og stofnaði Garðyrkjufélag Íslands árið 1885 og starfar það enn. Við Aðalstræti 9 í Reykjavík ræktaði Schirebeck landlæknir garð. Í þeim garði var ein karlkyns planta af gljávíði sem óx vel. Af þessari einu plöntu kom nánast allur annar gljávíðir sem ræktaður var, áratugum saman, á Íslandi.

Víðir í 24 hólfa fjölpottabökkum í ræktun í Sólskógum. Gljávíðirinn sker sig vel frá öðrum víði vegna hinna gljágrænu blaða. Mynd: Sig.A.

Maður var nefndur Árni Thorsteinsson og var síðasti landfógeti á Íslandi frá árinu 1861 til 1904. Hann fékk græðlinga af þessum víði Schierbecks landlæknis og gróðursetti í garð sinn við Austurstræti í Reykjavík nálægt aldamótunum 1900. Lengi var þetta einn þekktasti einkagarður landsins og gekk undir nafninu Landfógetagarðurinn eftir Árna. Garðurinn tilheyrði síðar Hressingarskálanum við Austurstræti 20 en hefur skipt um eigendur. Nú tilheyrir garðurinn næsta húsi en þar er starfræktur rokkbarinn Lemmy. Í garðinum stendur gljávíðirinn enn og er án efa frægasti núlifandi gljávíðir landsins. Jón Gnarr, þáverandi borgarstjóri, útnefndi hann sem sérstakt borgartré árið 2012.

Þrjár myndir af þessum aldna gljávíði í garðinum við rokkbarinn Lemmy. Einhvern tímann hefur víðirinn fallið, en hann er harðgerður og neitar að drepast! Myndirnar teknar um miðjan október 2022. Myndir: Sig.A.

Talið er víst að Þessi karlklónn hafi hingað borist frá Danmörku. Er hann fremur illa aðlagaður þeirri ljóslotu sem í boði er á Íslandi. Hann laufgast því fremur seint og stendur grænn langt fram á haust. Þessi „galli“ átti án efa sinn þátt í hversu vinsæll hann var á landinu. Hann lengdi nefnilega sumarið með því að standa grænn, þegar annar lauffellandi gróður fór í haustliti og stóð síðan lauflaus fram á næsta vor. Gljávíðirinn var alltaf grænn þar til frost skemmdu laufin. Að auki getur það verið kostur að laufgast fremur seint. Þannig sleppur hann við árásir víðifeta og annarra pöddutegunda sem átu lauf á öðrum víðitegundum snemmsumars. Svo virðist sem sumir íslenskir gulvíðiklónar hafi uppgötvað þetta sama trix á vorin.

Lengi vel var gljávíðir einna mest ræktaði víðirinn á Íslandi. Einkum var hann áberandi um sunnanvert landið. Nær allur víðirinn var lengi vel aðeins af þessu eina tré. Þetta var því allt sami klónninn. Enn er algengt að sjá þennan gljávíðiklón við gamlar sumarhúsalóðir á Suðvesturlandi og víðar.

Einstaklega fallegt gljávíðilimgerði á Akureyri. Mynd: Sig.A.

Nærmynd af sama limgerði í desember. Mynd: Sig.A.

Nýir klónar

Þótt lengst af hafi aðeins einn klónn verið hér í ræktun bárust nokkrir harðgerðir klónar af norðlægum uppruna til landsins. Þeir eru betur aðlagaðir ljóslotunni sem hér er en danski klónninn.

Gljávíðiklónninn ´Tornedal´.

Myndin fengin af heimasíðu Gróðrarstöðvarinnar Réttarhóls.

Blóm

Latínuheiti gljávíðis, S. pentandra vísar í að karlreklarnir eru með fimm stíla. Danir eru ekki að flækja málin þegar þeir gáfu þessum víði nafn og þýddu bara latínuheitið. Hann heitir femhannet pil á dönsku.

Víðirinn sem títtnefndur Schierbeck landlæknir flutti inn var karlkyns eins og áður segir. Því myndaði hann auðvitað ekkert fræ. Það var ekki fyrr en löngu seinna að menn af öllum kynjum fóru að rækta kvenkyns plöntur af gljávíði. Þó eru kvenplönturnar í raun merkilegri en karlplönturnar. Gljávíðir blómstrar nefnilega seinna en annar víðir sem hér er almennt ræktaður. Fræhylkin opnast ekki fyrr en skömmu áður en hann fellir laufin eða jafnvel þegar laufin eru farin. Þá hanga reklarnir á nöktum greinum kvenplantnanna og setja töluverðan svip á runnana. Hjá norðlægari klónum, sem eru betur aðlagaðir íslenskri ljóslotu, getur það orðið mikið haustskraut í stað hinna grænu laufa sem suðlægari klónar hafa.

Þess má einnig geta að eins og algengast er hjá víðiættkvíslinni eru karlblómin meira áberandi en kvenblómin hjá gljávíði. Wohlleben (2016) segir að til þess liggi góðar ástæður. Þegar býflugur sækja sér hunangsdögg í blómin er heppilegast fyrir plönturnar að flugurnar fari fyrst í karlblómin, svo í kvenblómin. Ef það er öfugt myndast engin fræ. Blómin gefa frá sér lykt sem laðar skordýrin að. Þegar nær dregur blómunum nýta þær sjónina. Ef karlblómin eru meira áberandi fara flugurnar fyrst þangað. Þegar þær hafa náð í það sem þar er í boði snúa þær sér að öðrum blómum. Þau geta verið kvenkyns. Þar með gengur dæmið upp.

Karlblóm á gljávíði í Lystigarðinum á Akureyri. Myndin fengin af síðu garðsins en hana tók Björgvin Steindórsson.

Í grein Jóhanns Pálssonar (2004) um gljávíði segir hann frá því að hann hafi fundnar sjálfsána gljávíðiplöntu í fyrsta skipti árið 2003. „Óx hún á malareyri við Klofningslæk sem rennur á milli jarðanna Grafar og Keldna í Reykjavík.“ (bls. 38) Samkvæmt lögum um náttúruvernd dugar þetta þó ekki til fyrir gljávíðinn til að teljast íslenskur, því meiri líkur eru til þess að foreldrarnir hafi verið fluttir inn en að fræið hafi fokið yfir hafið. Þannig plöntur kallast slæðingar og ílendir slæðingar ef þeim tekst að koma sér það vel fyrir að þeir verða hluti af íslenskri náttúru. Hann verður samt alltaf talinn útlendingur samkvæmt lögum og reglugerðum.

Fremst til hægri má sjá gljávíði sem að öllum líkindum sáði sér sjálfur við Varmá í Mosfellssveit. Ef fræið hefur komið sjálft frá útlöndum telst víðirinn íslenskur. Líklegra er þó að móðurplöntunni hafi verið plantað. Þess vegna er víðirinn slæðingur. Með öðrum orðum: Ef fræið kom frá útlöndum er plantan íslensk, en ef það kom frá Íslandi er plantan útlend. Mjög einfalt og auðskilið. Mynd: Sig.A.

Þar sem gljávíðir er talinn fjarskyldur öðrum víði á Íslandi og blómstrar að auki á öðrum tíma eru ekki miklar líkur á að hann myndi blendinga með öðrum víði. Þeir einstaklingar sem kunna að vaxa hér upp í framtíðinni munu ekki hafa nein áhrif á erfðamengi þess víðis sem fyrir er.

Kvenblóm að losa fræ í Hollandi. Víðirinn enn með laufum. Fjær sér í kvenblóm sem ekki hafa náð fullum þroska. Stundum hanga kvenblómin lengi á runnunum eftir að blöðin hafa horfið. Myndin fengin héðan.

Vanþrif

Flest þekkjum við málsháttinn: Engin rós er án þyrna. Hann er sannur, þótt þyrnar á rósum séu æði misjafnir að gerð og fjölda. Ef sambærilegur málsháttur hefði verið settur saman um víði gæti hann hljómað: Enginn er víðir án vanþrifa. Verður nú fjallað um helstu skaðvalda á gljávíði.

Pöddur

Gljávíðiklónninn sem Schierbeck landlæknir flutti inn laufgaðist frekar seint, eins og áður greinir. Það átti sinn þátt í vinsældum hans, því þær pöddur og þeir maðkar sem leggjast elst á víði eru mest áberandi á vorin. Vorétandi ófögnuður lætur lauflausan víði alveg í friði.

Yngri klónar á gljávíði laufgast margir hverjir fyrr en sá gamli. Það eykur hættuna á að vorétandi pöddur leggist á hann.

Annar ófögnuður, asparglitta (sem sumir kalla -glyttu) hefur lagst á margar víðitegundir og nánast eytt sumum þeirra á stórum svæðum. Hún velur viðju og gulvíði frekar en gljávíði og þær fáu glittur sem leggja hann sér til munns valda almennt frekar litlum skaða. Má því segja að gljávíðir standi sig nokkuð vel gegn asparglittunni.

Gljávíðir í ræktun í Sólskógum. Asparglittan lætur gljávíði að mestu í friði. Mynd: Sig.A.

Ryð

Í grein okkar um víðiættkvíslina kom fram að gljávíðir tilheyrir annarri deild en megnið af þeim víði sem hér er ræktaður. Aðrar víðitegundir á Íslandi eru því almennt skyldari hver annarri en gljávíði. Það kann að vera ástæða þess að það víðiryð sem lagst hefur á margar víðitegundir hefur alveg látið gljávíði í friði. Jók það enn á vinsældir hans. Svo kom áfallið.

Gljávíðiryð á gljávíði í Hafnarfirði að hausti til. Ef ryðið er ekki meira en þetta þá ætti það ekki að skaða víðinn að ráði. Mynd: Sig.A.

Um aldamótin varð vart við nýja tegund af ryði sem fyrst og fremst lagðist á gljávíði. Þetta er sérstakt gljávíðiryð sem ber fræðiheitið Melampsora larici-pentandrae. Viðurnefnið er sett saman af latínuheitinu yfir lerki (Larix) og gljávíði (Salix pentandra). Ástæða þess er að lerkið er svokallaður millihýsill. Ryðið getur náð mestum þroska þar sem það getur farið á milli lerkis og gljávíðis. Því ber að varast að planta þessum tegundum hlið við hlið. Landlæknisklónninn reyndist vera sérstaklega viðkvæmur fyrir þessu ryði og fór hann víða mjög illa. Þar með hvarf hann nánast alveg úr garðrækt á landinu.

Skemmdir á laufi eftir gljávíðiryð seint í október. Næturfrost hafa söðvað vöxt ryðsveppina en blöðin eru enn græn. Sjá má gróhirslur á neðra borði blaðanna. Mynd: Þráinn Gíslason.

Aðrir klónar af gljávíði voru þó til hjá söfnurum hér og hvar um landið. Nú eru það þeir klónar sem mest eru ræktaðir og gengur ræktunin vel. Sumir þeirra standast ásókn ryðsveppsins mun betur en gamli klónninn sem er nánast alveg horfinn úr ræktun. Samt sem áður hefur tegundin ekki náð þeim vinsældum sem hún áður hafði. Svo er að sjá að gljávíðir verði frekar fyrir árás ryðsveppa ef hann er ræktaður í limgerðum heldur en sem stakur runni. Má vera að það sé vegna þess að líklegra sé að sveppagró berist í limgerði en staka plöntu þar sem þau eru að jafnaði meiri um sig en ein planta. Svo er eins og sveppurinn dreifist mjög hratt um limgerðið. Annar möguleiki er sá að sveppurinn nái sér betur á strik í þéttu limgerði en gysnu tré eða runna, því þar er að líkindum meiri loftraki. Það hentar sveppunum prýðilega.

Gljávíðiryð á gljávíðiblaði. Mynd: Þráinn Gíslason.

Kal

Þar sem gljávíðir er oftast nær frekar illa aðlagaður íslenskri ljóslotu er honum hætt við haustkali. Hann er ekki alltaf tilbúinn fyrir haustfrostin þegar þau koma. Hinir nýju klónar sem nú eru í ræktun eru margir hverjir mun betur aðlagaðir og verða því síður fyrir frostskemmdum. Aftur á móti gerir það almennt ekki mikið til þótt örlítið kal verði í limgerðisplöntum. Til að limgerðið verði fallegt þarf að klippa það árlega og eftir klippingu ber ekkert á kalinu. Gljávíðiryð, sem nefnt var hér ofar, dregur mjög úr getu víðisins til ljóstillífunar og seinkar því frostþolinu. Því verður meira kal í ryðguðum plöntum. Átti það sinn þátt í því að tegundin féll úr tísku.

Gljávíðilimgerði að vetri til. Mynd: Þráinn Gíslason.

Komið hefur í ljós, í orðsins fyllstu merkingu, að eitt ákveðið atriði getur snaraukið haustkal hjá gljávíði. Hann er ekki betur gefinn en svo að hann á það til að láta ruglast af rafljósum. Ef gljávíðir stendur nærri ljósastaurum vex hann gjarnan enn lengur fram á haustið og kelur því nánast niður í rót þegar frystir. Þetta er ástæða þess að víða má sjá skörð í gljávíðilimgerðum undir ljósastaurum eða nálægt þeim. Sama hegðun er þekkt hjá alaskavíðiklóni sem kallast ´Hríma´. Sjálfsagt eru til fleiri víðitegundir eða klónar sem haga sér svona.

Kalinn gljávíðir undir ljósastaur. Mynd: Sig.A.

Kjörlendi

Hér á landi hefur gljávíðir fyrst og fremst verið ræktaður sem limgerðisplanta. Kjörlendi hans er samt ýmiss konar votlendi, en sunnlensk sumur duga þó oftast nær til að uppfylla vatnskröfur hans. Erlendis vex hann mjög gjarnan á vatnsbökkum eða sambærilegum stöðum, þar sem ekki ber skugga á. Helst kýs hann sér basískan jarðveg en þannig er íslenskur jarðvegur að jafnaði. Gljávíðir hefur því töluverða möguleika á að ílendast á Íslandi og auka fjölbreytni flórunnar (Jóhann Pálsson 2004). Tilvalið er að rækta gljávíði í rjóðrum í skógum og nærri tjörnum og lækjum.

Gljávíðir í útlöndum sem myndar tré. Myndin er héðan.

Heimildir Jóhann Pálsson (2004): Gljávíðir. Fyrsta sjálfsáða plantan fundin hér á landi. Í: Skógræktarritið 2004 2. tbl. Skógræktarfélag Íslands. Reykjavík.

Peter Wohlleben (2016): The Hidden Life of Trees. What They Feel, How they Communicate. Fjórði kafli. David Suzuku Institute. Greystone Books. Vacouver, BC, Canada.

Þráinn Gíslason fær bestu þakkir fyrir myndir og upplýsingar.

Í netheimildir er vísað beint í texta þegar við á.